|
Eugeniusz Sobczyński
Kolejnym przełomowym wydarzeniem związanym z opracowaniem dokładnej mapy topograficznej Polski była Uchwała Prezydium Rządu Nr 447 z 11 czerwca 1955 r. Zobowiązała ona Centralny Urząd Geodezji i Kartografii oraz Służbę Topograficzną WP do sporządzenia do końca 1970 r. szczegółowej mapy topograficznej kraju w skali 1:10 000, a dla obszarów intensywnego rozwoju gospodarczego w skali 1:5000. Uchwała warunkowała wykonanie mapy w skali 1:10 000 z wykorzystaniem metody aerofotogrametrycznej. W praktyce stosowano metodę kombinowaną, tzn. z wykorzystaniem fotomapy, a w odniesieniu do terenów górzystych – metodę autogrametryczną. Uwarunkowania te przyczyniły się do upowszechnienia metod fotogrametrycznych w tego typu pracach oraz do cyklicznej aktualizacji map. Do końca 1970 r. służba topograficzna WP wykonała 2178 arkuszy, obejmujących około 37 480 km2 powierzchni kraju, czyli prawie 2480 km2 więcej, niż przewidywała uchwała. W związku z trudnościami, które przy wykonaniu tego zadania miał Główny Urząd Geodezji i Kartografii, Prezydium Rządu podjęło 25 sierpnia 1970 r. Decyzję nr 112/70 o przedłużeniu terminu jego zakończenia do 1975 r. Nowe, zwiększone zadanie Służba Topograficzna WP zakończyła w 1973 r.
Wykonanie mapy trwało 19 lat. W okresie powojennym było to największe osiągnięcie GUGiK oraz służby topograficznej WP. Wojsko zaangażowało do tego wszystkie oddziały polowe, dostosowując nawet ich organizację do charakteru prac. To, bez przesady, gigantyczne dzieło, obejmujące 16 294 arkusze wykonywali doświadczeni topografowie Przedsiębiorstw GUGiK w latach 1956-1975 oraz służby topograficznej WP w latach 1957-1973. Jako symboliczną datę zakończenia realizacji uchwały rządowej przyjmuje się 23 października 1973 r.; w tym dniu komisyjnie przyjęto ostatni, opracowany w terenie przez mjr. Wacława Deca z 19. SOTG, arkusz o godle M-34-67-B-b-2 (Mielec).
Jednostki Służby Topograficznej WP opracowały ogółem 2546 arkuszy zdjęć topograficznych w skali 1:10 000, co stanowi około 16% pokrycia obszaru kraju.
Dane prezentujące wymiar prac topograficznych związanych z wykonaniem map w skali 1:10 000
| Rodzaj prac |
Metoda uniwersalna
(godła) |
Metoda kombinowana
(godła) |
| Dowiązanie fotopunktów na zdjęciach lotniczych |
968 |
1578 |
| Odczytywanie zdjęć lotniczych |
968 |
- |
| Montowanie fotoplanów |
- |
1578 |
| Opracowanie pierworysów (zdjęć topograficznych) |
968 |
1578 |
Do nich trzeba jeszcze zaliczyć uczestnictwo służby w fotografowaniu lotniczymi kamerami fotogrametrycznymi obszarów obejmujących łącznie około 11 300 arkuszy map w skali 1:10 000. Na podstawie tych zdjęć wykonano wszystkie fotoplany.
 Zdjęcia topograficzne wykonywane przez wojsko wyróżniały się dużą starannością i wysokim poziomem opracowania. Tak dokładnych i szczegółowych materiałów źródłowych polska kartografia wojskowa nie miała w swej historii. Prace te można porównać z wykonywanymi 120 lat wcześniej przez oficerów Głównego Kwatermistrzostwa zdjęciami topograficznymi w skali 1:42 000 i sporządzoną na ich podstawie Wielką Mapą Kwatermistrzostwa.
Szczególny wkład w opracowanie tej mapy wniósł szef Zarządu Topograficznego Sztabu Gen. WP pułkownik, a od 1957 r. generał bryg. Teodor Naumienko. Swoim autorytetem potrafił przekonać przedstawicieli cywilnej służby geodezyjno-kartograficznej, że mapa w skali 1:10 000 zaspokoi potrzeby zarówno publiczne, gospodarki, jak i obronności. W oddziałach polowych prace organizowali i kierowali nimi: ppłk Henryk Filipek, ppłk Adolf Oracz, ppłk Kazimierz Zięba, ppłk Stanisław Zając, ppłk Jan Stanisz, ppłk Stanisław Leśniak, ppłk Henryk Flis, ppłk Włodzimierz Milewski, ppłk Beniamin Janicki.
Zdjęcia topograficzne wykonywały głównie 6. i 19. oddziały topogeodezyjne, okresowo również oficerowie z innych oddziałów. W każdym roku do prac angażowano około 165 oficerów i chorążych, 300 szeregowców służby zasadniczej oraz 150 pracowników sezonowych. Potrzeby transportowe zapewniało średnio 150 samochodów, które rocznie pokonywały około 1300 tys. km. Prace trwały od wczesnej wiosny do późnej jesieni. Od pierwszego wyjazdu w teren aż do 1981 r., czyli przez 25 lat, oficerowie, żołnierze i pracownicy sezonowi mieszkali poza koszarami, w kwaterach wynajmowanych od miejscowej ludności. W początkowym okresie jedynym środkiem transportu dla geodety był konny wóz taborowy, a dla topografa własne nogi, rower, a w terenie górskim – koń. Warunki na kwaterach były bardzo różne, od luksusowych do prymitywnych. Zapewnienie wyżywienia, utrzymanie właściwej higieny czy zabezpieczenie samochodów przed kradzieżą było często wielkim problemem. Oficerowie, których żony nie pracowały i mieli dzieci w wieku przedszkolnym, wyjeżdżali w teren z całymi rodzinami. Żonaci mogli odwiedzać rodziny w macierzystym garnizonie raz w miesiącu przez 3-5 dni. Żony oficerów przez 5-7 miesięcy w roku były obarczone obowiązkiem wychowywania dzieci i prowadzenia domu. Na odnotowanie zasługuje sytuacja, jaka powstała w garnizonie Komorowo – otóż między żonami oficerów wytworzyła się specyficzna atmosfera przyjaźni i wzajemnej pomocy, którą do dziś wiele kobiet wspomina z sentymentem.
Prace były normowane, a normy zależały od rodzaju terenu – im bardziej urozmaicona rzeźba i sytuacja terenowa, tym więcej czasu było na jego opracowanie. Średnio na zrobienie 1 arkusza zdjęcia w skali 1:10 000 metodą kombinowaną w 1961 r. przypadało 2-4 miesięcy, a na uczytelnienie arkuszy zdjęć lotniczych metodą uniwersalną 1 miesiąc dla jednego wykonawcy.
Zarząd Topograficzny Sztabu Gen. WP corocznie organizował konkurs jakości. Jednostki typowały najlepiej wykonane prace, a komisja powołana przez szefa zarządu dokonywała ich oceny. Pułkownik Chadaj, wieloletni sekretarz komisji, tak wspomina: Byłem świadkiem szlachetnej rywalizacji, ogromnego wysiłku technicznego i psychicznego uczestników. Wszystko to przyczyniało się do tego, że zdjęcia topograficzne były wykonywane na wyjątkowo wysokim poziomie.
W terenie topografowie byli wizytówką wojska, bardzo często pomagali chłopom w pracach polowych, a wielu z nich znalazło tam przyszłe małżonki. Praca w terenie dawała możliwości dokładnego poznania kraju, jego przyrody, zabytków, kultury, folkloru, bogactw naturalnych. Wykonywanie zdjęć topograficznych stwarzało możliwości twórczego wykazania się swoimi umiejętnościami. Choć instrukcje techniczne regulowały wiele spraw, zawsze jednak pozostawał margines, który musiał wypełnić inteligentny wykonawca. Pole do popisu dawało szczególnie opracowywanie rzeźby terenu. Bardzo ciekawym zajęciem było także zbieranie nazw geograficznych, używanych przez lokalną ludność, a nieujętych w urzędowych dokumentach.
 W pracach tych wyróżniła się znaczna grupa topografów wojskowych, którzy wiele lat swojej służby poświęcili na prace polowe. Byli to m.in. oficerowie: Henryk Bełkowski, Henryk Biniecki, Ireneusz Bieniowski, Wiktor Bondar, Włodzimierz Borys, Jan Brus, Wiesław Chrobociński, Józef Ciasnocha, Jan Chról, Izydor Czajka, Wacław Dec, Władysław Domański, Henryk Dulek, Zdzisław Dusza, Julian Gemra, Longin Juszczyk, Lucjan Kucper, Ryszard Młotek, Czesław Młot, Zbigniew Meller, Antoni Nowak, Władysław Podsiadło, Jan Płużek, Edward Pudło, Henryk Sputo, Czesław Stróżyk, Witold Twarowski, Henryk Urbanowicz, Ryszard Wandowicz, Mieczysław Żurek.
Do 1968 r. mapa była opracowywana przez służbę cywilna i wojskową w układzie współrzędnych 1942. Później GUGiK wykonywał mapy w układzie 1965, a służba topograficzna według pierwotnego założenia. Ta decyzja, wynikająca z ustaleń konferencji państwowych służb geodezyjnych i kartograficznych krajów socjalistycznych, a w ślad za nią Uchwała nr 01/68 Komitetu Obrony Kraju z 25 września 1968 r. w sprawie wzmożenia ochrony materiałów geodezyjnych, kartograficznych, fotogrametrycznych i magnetycznych, doprowadziły do rozdziału kartografii wojskowej i cywilnej. W uchwale między innymi czytamy:
§ 1.1. Dane geodezyjne, mapy, materiały kartograficzne i fotogrametryczne opracowane w układzie 1942 lub jednolitym układzie Borowa Góra mogą wyłącznie posiadać i dysponować nimi oraz drukować organa Ministerstwa Obrony Narodowej.
§ 2. Dane, mapy i materiały wymienione w ust. 1 mogą być udostępniane przez Ministerstwo Obrony Narodowej innym organom dla celów związanych bezpośrednio z obronnością kraju lub prac wykonywanych dla potrzeb Ministerstwa Obrony Narodowej.
§ 4. Dla potrzeb Gospodarki Narodowej należy wprowadzić państwowy układ współrzędnych 1965. Z chwilą dostarczenia współrzędnych w tym układzie roboty geodezyjne w zakresie osnów geodezyjnych i nowych map wielkoskalowych powinny być wykonywane w układzie 1965.
Realizację powyższej uchwały w zakresie opracowania map średnioskalowych i małoskalowych oraz druku wszelkich map dla gospodarki narodowej i na użytek publiczny GUGiK rozpoczął dopiero w 1975 r. Opracowano program wydania drukiem map topograficznych dla celów gospodarczych w skalach 1:25 000, 1:50 000, 1:100 000 i 1:200 000 w edycji „poufne”. Przewidywał on, że materiałem źródłowym będą wojskowe mapy topograficzne w układzie 1942.
Zasady udzielania pomocy Głównemu Urzędowi Geodezji i Kartografii przy wykonaniu tego zadania określono w Porozumieniu Ministerstwa Obrony Narodowej oraz Ministerstwa Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z 19 grudnia 1975 r. w sprawie współdziałania Służby Topograficznej WP oraz Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii przy wykonywaniu prac geodezyjnych, fotogrametrycznych, topograficznych i kartograficznych.
Zgodnie z nim GUGiK opracował wzorcowe mapy w skalach: 1:25 000, 1:50 000, 1:100 000. Ostatecznie uzgodnienie formy i treści map (1:25 000 i 1:50 000) klasyfikowanych jako „poufne” nastąpiło 18 marca 1977 r. W następnym roku ustalono to dla map 1:100 000 i 1:200 000. Warto zauważyć, że do 1999 r. służba cywilna praktycznie nie wydała w żadnej ze skal map topograficznych mających pełne pokrycie kraju.
Od 1966 r. na podstawie nowych zdjęć topograficznych w skali 1:10 000 służba topograficzna rozpoczęła wydawanie map szeregu skalowego od 1:10 000 do 1:500 000. Mapy 1:10 000 zostały wydane tylko w formie planów miast oraz dla poligonów, mapy 1:25 000 jako plany wielkich miast oraz dla wybranych rejonów, głównie przygranicznych, wybrzeża morskiego oraz ważniejszych rubieży wodnych; mapy w skali 1:50 000, 1:100 000, 1:200 000 i 1:500 000 na cały kraj. Edycja ta nosi nazwę „Wydanie pierwsze PRL”.
Mapy w skalach 1:10 000 i 1:25 000 wydane w formie planów miast dają szczegółową charakterystykę miasta i najbliższej okolicy. Umożliwiają łatwą orientację oraz wykonywanie dokładnych pomiarów i obliczeń przy planowaniu i realizacji przedsięwzięć o znaczeniu obronnym. Na planach szczegółowo przedstawiono wszystkie elementy topograficzne, nazwy ulic, wyodrębniono specjalnymi znakami obiekty użyteczności publicznej, wyróżniające się budowle, zakłady przemysłowe itp. Na marginesie, na odwrocie arkusza, a dla kolejnych wydań – w oddzielnych broszurach, wydrukowano: alfabetyczny spis ulic, wykaz ważniejszych obiektów i wyróżniających się budynków oraz charakterystyk wojskowo-topograficznych miast i terenu przyległego.
Bezpośrednio po opracowaniu zdjęcia topograficznego w skali 1:10 000 oddziały topograficzne przystąpiły do aktualizacji map. Proces starzenia się map jest zjawiskiem normalnym, wynikającym z rozwoju gospodarczego kraju i przemian w jego krajobrazie. dlatego konieczne jest ciągłe jej poprawianie i uzupełnianie. Pod koniec lat siedemdziesiątych początkowo aktualizowano mapy w skali 1:25 000, następnie w latach 1981-1985 zdjęcia topograficzne 1:10 000 i 1:25 000. Łącznie wojsko przeprowadziło aktualizację 980 arkuszy, a przedsiębiorstwa cywilne ponad 7500.
Na bazie zaktualizowanych materiałów służba topograficzna rozpoczęła druk kolejnego wydania map według nowych wzorów w skalach 1:50 000, 1:100 000 i 1:200 000. Z powodzeniem zastosowano wówczas metodę redagowania mapy w skali 1:50 000 bezpośrednio na podstawie materiałów w skali 1:10 000 (tzw. metoda C3). Przyspieszyło to znacznie uzyskanie produktu finalnego, ponieważ pominięto wiele pośrednich operacji technologicznych stosowanych zwykle w metodzie tradycyjnej. W 1983 r. oficerowie Zarządu Topograficznego Sztabu Gen. WP otrzymali patent nr 118640 na wynalazek: „Sposób aktualizacji map topograficznych”. Powstała wówczas edycja, która nosi nazwę „Wydanie drugie PRL”.
W związku z tym wydaniem we wrześniu 1973 r. podpisano porozumienie między Sztabem Generalnym WP a Sztabem Generalnym Sił Zbrojnych ZSRR, na mocy którego strona polska zobowiązana się do aktualizacji map topograficznych Polski w skalach 1:50 000, 1:100 000 i 1:200 000 do końca 1976 r.; Rosjanie aktualizowali natomiast mapy z obszaru Polski w skalach 1:500 000 i 1:1 000 000. W innym artykule tego porozumienia zapisano, że służba topograficzna WP ma obowiązek przekazywania Armii Radzieckiej bez wzajemności wszystkie zaktualizowane arkusze mapy i wtórniki źródłowych materiałów topograficznych (z aktualizacji) na głębokość trzech arkuszy mapy (1:50 000) licząc od granicy ZSRR.
Od 1981 r. mapy nie mają już oznaczenia „Wydanie PRL”. Na marginesie północnym z prawej strony istnieje natomiast napis oznaczający rok druku i rok aktualności mapy, np. „Wydanie 1981, stan 1978”.
Przy aktualizacji coraz powszechniej wykorzystywano różnego typu zdjęcia lotnicze i satelitarne, co dawało podstawę do wydania kolejnych edycji map.
Na początku 1990 r. rozpoczęto wydawanie map w skali 1:25 000, 1:50 000 i 1:100 000 oznaczonych jako „Wzór 1990”, którego istotą, oprócz zmiany znaków umownych i kolorystyki, była możliwość edycji map w wersji jawnej oraz w wersji przeznaczonej dla wojska – do użytku służbowego. Wydawano je do 1994 r., czyli do czasu gdy w tych w tych skalach zaczęto opracowywać mapy standardów obowiązujących w NATO (wszystkie one są jawne).
Potrzeba ciągłej aktualizacji i wydawania na nowo map oraz związany z tym ogrom prac fotogrametrycznych, topograficznych i kartograficznych wymagały usprawnienia dotychczasowych procesów opracowywania map. Stąd też w pierwszej połowie lat 80. w służbie topograficznej WP powstała koncepcja zautomatyzowania wielu uciążliwych procesów. Jednakże z powodu ograniczenia Polsce dostępu do najnowszych technologii (w wyniku restrykcji nałożonych przez COCOM) jej urzeczywistnienie było niemożliwe.
W 1989 r. dzięki staraniom służby topograficznej nastąpiły w armii zmiany w podejściu do tajności map wojskowych. Na mocy Zarządzenia szefa Sztabu Gen. WP nr 37/Sztab z 13.08.1989 r. dokonano zmiany klauzuli wojskowych map topograficznych, polegającej na obniżeniu dotychczasowych poziomów jawności o jeden stopień. I tak mapy w skali 1:1 000 000 i 1:500 000 przekwalifikowano na „jawne”, a mapy w skali 1:100 000 i 1:200 000 na „poufne”. Dopiero w lutym 1990 r., po ponad czterdziestu latach, dzięki wprowadzeniu „Wzoru 1990” zostały odtajnione i udostępnione do powszechnego użytku mapy topograficzne w skali 1:200 000. Jako pierwsze ukazały się arkusze M-33-IV Zielona Góra oraz M-33-V Leszno. Należy zaznaczyć, że służba topograficzna WP od początku była przeciwna utajnieniu map topograficznych. W tej sprawie kolejni jej szefowie występowali do przełożonych z wnioskiem o odtajnienie map wojskowych, ale bez rezultatu. Z kolei oficerowie Zarządu Topograficznego Szt. Gen. WP wydawali wiele opinii w sprawie określenia stopnia utraty tajemnicy na skutek zagubienia map topograficznych przez kadrę WP.
W latach 1990-1992 Zarząd Topograficzny wydał w wersji jawnej 80 godeł tej mapy w nakładach 10-40 tys. egzemplarzy. Równolegle wydano 30 godeł mapy w skali 1:100 000 na wybrane regiony kraju. Do aktualizacji treści wykorzystano zdjęcia satelitarne opracowane w Wojskowym Ośrodku Geodezji i Teledetekcji w Warszawie. Na mapach przedstawione są prawie wszystkie obiekty, które można zidentyfikować na podstawie zdjęć satelitarnych o podwyższonej rozdzielczości. Mapy zawierają pełny zakres treści topograficznej, z wyjątkiem informacji zastrzeżonych. Zaletą mapy byłą jej aktualność – ponad 2/3 arkuszy prezentowało stan z lat 1985-1989, niecałe 30% – z lat 1980-1985, a tylko trzy arkusze pochodziły sprzed 1980 r. Był to ogromny krok do przodu w porównaniu z mapami 1:100 000 w układzie GUGiK-1980, które momencie ukazania się prezentowały sytuację sprzed 10 lat, a w skrajnych wypadkach nawet 20 lat. Najważniejszą jej zaletą było to, że ukazała się w dużym nakładzie (13-40 tys.), pokrywała cały obszar Polski i była powszechnie dostępna.
 Niezależnie od udostępnienia map topograficznych do powszechnego użytku, na potrzeby turystyki zaadaptowano mapę w skali 1:100 000 (wersja turystyczna). Pierwszy arkusz (N-33-57/58 Ustka) ukazał się pod koniec 1993 r. i spotkał się z dużym uznaniem. Mapę wydały: Zarząd Topograficzny Sztabu Gen. WP, Państwowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne i Wojskowe Zakłady Kartograficzne. Zdecydowanie różni się od poprzednich wydań tej skali, odznacza się delikatnym i bardzo czytelnym rysunkiem oraz dobrze dobranymi kolorami, a aktualność materiałów źródłowych nie przekracza 5 lat. Na odwrocie arkusza umieszczono rozbudowaną informację turystyczną. Druk wszystkich arkuszy z obszaru Polski ukończono w 1999 r.
W ramach wykonywania zdjęć topograficznych w skali 1:10 000 i wydawania na wybrane rejony mapy w tej skali, w 1984 r. powstała oryginalna, powszechnie znana 14-arkuszowa mapa topograficzna Tatry Polskie. Inicjatorem jej wydania był prof. dr M. Klimaszewski. Zaproponował on ówczesnemu szefowi Zarządu Topograficznego gen. bryg. Leonowi Sulimie udostępnienie mapy na potrzeby turystyki. Do wydania mapy powołano komitet redakcyjny w składzie: płk Zenon Biesaga, płk Czesław Sworowski, płk Wojciech Brzosko, płk Beniamin Janicki, płk Andrzej Marcinkiewicz, płk Stanisław Sobek, płk Adam Wojnar, ppłk Zygmunt Warchoł, mgr Kazimierz Janiak, inż. Wincenty Łyczek i mgr Jadwiga Skwarska. Konsultantami mapy byli: doc. dr hab. Wiktor Grygorenko, prof. dr Mieczysław Klimaszewski, dr Bernard Koisar, dr Witold Paryski, dr Kazimierz Trafas. Do prac nad nią zaangażowano najlepszych oficerów i pracowników wojska.
|
