Kwartalnik ?WIG?

Eugeniusz Sobczyński

Bardzo ważną działalnością WIG było wydawanie kwartalnika „Wiadomości Służby Geograficznej” (WSG), który odgrywał szczególną rolę w dwudziestoleciu międzywojennym. Krzewił wiedzę z dziedziny geografii, geodezji, kartografii i geomorfologii nie tylko w środowisku wojskowym, lecz także cywilnym. Zastępował podręczniki, których brakowało w odradzającym się państwie, informował o mapach geograficznych i topograficznych wydawanych w kraju i za granicą. W artykule redakcyjnym, otwierającym pierwszy zeszyt WSG czytamy: Rozpoczynamy stałe wydawnictwo kwartalnika „Wiadomości Służby Geograficznej”. Zdecydowały o tym nie tylko potrzeba i obowiązek wypowiadania się przed światem nauki i fachowej pracy, ale konieczność wyrobienia w społeczeństwie i samym wojsku, należytego zainteresowania, a w skutku zrozumienia i kredytu moralnego dla potrzeb i pracy Wojskowej Służby Geograficznej.

Pierwszy zeszyt kwartalnika ukazał się na początku maja 1927 r. Wydany był przez Wojskowy Instytut Geograficzny oraz Sekcję Geograficzną Towarzystwa Wiedzy Wojskowej.

Powstanie czasopisma było przede wszystkim zasługą członków Sekcji Geograficznej Towarzystwa Wiedzy Wojskowej. Przełomowym momentem w działalności sekcji było posiedzenie 18 października 1926 r. Wówczas to, na podstawie memoriału przedstawionego przez por. Apoloniusza Zarychtę, podjęto uchwałę o konieczności wydawania specjalnego czasopisma o charakterze naukowym, poświęconego zagadnieniom służby geograficznej. Wyłoniono również Komitet Organizacyjny przyszłego wydawnictwa w składzie: prof. Jan Krassowski, kpt. Franciszek Biernacki, por. Wacław Jamiołkowski, por. Stanisław Pietkiewicz, por. Apoloniusz Zarychta. Na kolejnym posiedzeniu Sekcji Geograficznej 19 listopada 1926 r. Zarychta, w imieniu Komitetu Organizacyjnego odczytał projekt statutu przyszłego czasopisma, przedstawił jego cele i zadania, skład redakcji i administracji oraz program działania. Zgodnie z wynikami ankiety przeprowadzonej wśród członków sekcji przyjęto, będzie ono nosić nazwę „Wiadomości Służby Geograficznej”.

Szef WIG 8 marca 1927 r. Rozkazem Dziennym nr 14, azakceptował uchwały Sekcji, powołał do życia kwartalnik „Wiadomości Służby Geograficznej” i przyjął obowiązki przewodniczącego Komitetu Redakcyjnego. Wymieniony w rozkazie Komitet Redakcyjny niezwłocznie przystąpił do redagowania pierwszego zeszytu, który ukazał się niespełna dwa miesiące później. Pierwsze dwa zeszyty rozdano pod koniec roku naukowcom podczas odbywającego się w Polsce Kongresu Geografów i Etnografów Słowiańskich. Nawiązano wówczas bezpośredni kontakt z wieloma placówkami naukowymi i wydawniczymi w kraju i za granicą.

Fundusz kwartalnika powstał ze składek oficerów WIG oraz dotacji Sekcji Geograficznej TWW. Komitet Redakcyjny na posiedzeniu 25 kwietnia 1928 r. uchwalił statut kwartalnika, zamykając tym samym okres jego organizowania. W paragrafie 2. statutu stwierdza się:

Celem i zadaniem kwartalnika jest krzewienie i pogłębianie wiedzy geograficznej wśród wojska i społeczeństwa przez:

a. umożliwienie i ułatwienie publikowania prac z zakresu: geodezji, topografii, kartografii, fotogrametrii, grafiki, geografii wojskowej i opisu kraju, ze stanowiska potrzeb wojskowej służby geograficznej,
b. publikowanie oficjalnych sprawozdań z prac i działalności Wojskowego Instytutu Geograficznego oraz Sekcji Geograficznej TWW,
c. śledzenie postępu i organizacji wiedzy fachowej w kraju i za granicą,
d. zainteresowania kół fachowych i szerszego ogółu społeczeństwa sprawami wojskowej służby geograficznej,
e. kontakt z pokrewnymi placówkami w kraju i za granicą.

W kolejnych paragrafach podano skład Komitetu Redakcyjnego, jego obowiązki oraz obowiązki sekretarza redakcji i redaktorów poszczególnych działów kwartalnika.

Minister spraw wojskowych marszałek J. Piłsudski w Dzienniku Rozkazów nr 12 z 8 maja 1928 r. (pkt. 141) zatwierdził wydawanie kwartalnika „Wiadomości Służby Geograficznej”.

Po uchwaleniu statutu szef WIG Rozkazem Dziennym nr 23 z 26 maja 1928 r. mianował mjr. Józefa Szajewskiego redaktorem naczelnym czasopisma.

Do zeszytów „WSG” dołączano „Wiadomości Żeglarskie”, redagowane przez Biuro Hydrograficzne Marynarki Wojennej, obejmując tym samym całość zagadnień pomiarowych na lądzie i morzu. Do roku 1933 „Wiadomości Służby Geograficznej” ukazywały się jako kwartalnik WIG i Sekcji Geograficznej Towarzystwa Wiedzy Wojskowej. W latach następnych, aż do wybuchu wojny wydawnictwo było periodykiem Wojskowego Instytutu Geograficznego. W ciągu czternastu lat ukazało się 35 pojedynczych i 8 podwójnych zeszytów.

Należy dodać, że obowiązki sekretarzy redakcji pełnili w 1927 r. por. A. Zarychta, a po jego wyjeździe w składzie ekspedycji do Peru por. W. Loga. W latach 1928-1929 stanowisko to piastował por. Siewierski, a przez następne cztery lata, do 1933 r. kpt. T. Sikorski. Po nim obowiązki przejął kpt. T. Patek, który pełnił je do wybuchu drugiej wojny światowej.

Do maja 1935 r. siedziba redakcji i administracji kwartalnika mieściła się w Warszawie przy ul. Wilczej 64, gdzie były bardzo złe warunki lokalowe. Następnie została przeniesiona do nowo wybudowanego gmachu WIG przy Alejach Jerozolimskich.

W zeszytach wydanych do 1939 r. i w dwóch z 1948 r. ukazało się 500 artykułów i sprawozdań; zdecydowaną większość opracowali oficerowie WIG. Trzeba podkreślić, że kwartalnik szybko zdobył popularność zarówno w sferach naukowych w kraju, jak i za granicą. W pierwszych latach istnienia w Komitecie Redakcyjnym i na liście współpracowników było 19 profesorów, a zakłady geografii uniwersytetów: Jagiellońskiego w Krakowie, Józefa Piłsudskiego w Warszawie, Stefana Batorego w Wilnie i Jana Kazimierza we Lwowie zasilały czasopismo wartościowymi pracami, które pozwoliły rozszerzyć zakres tematyczny o problemy geografii opisowej, morfologii, demografii i kartometryczno-statystyczne. Publikowano między innymi artykuły profesorów: L. Grabowskiego, K. Buczka, B. Olszewicza, J. Krassowskiego, St. Lencewicza, L. Sawickiego, E. Warchałowskiego. Ukazało się również kilka artykułów oficerów geografów armii obcych, zwłaszcza francuskiej. Najwięcej artykułów (około 58%) opublikowano z takich dziedzin, jak geografia i geodezja, mniej (21%) z kartografii, pozostałe z topografii, fotogrametrii, instrumentoznawstwa. Liczba artykułów, jakie ukazały się na łamach kwartalnika, znacznie przewyższała liczbę artykułów publikowanych w pokrewnych wydawnictwach tego okresu.

Wiadomości odgrywały wiodącą rolę wśród czasopism poświęconych geografii, kartografii i geodezji i nakreślały kierunki rozwoju tych dyscyplin nauki. O roli i pozycji kwartalnika świadczy fakt, że jeszcze dziś wielu krajowych i zagranicznych autorów prac naukowych i popularnonaukowych odwołuje się do artykułów publikowanych na jego łamach. Warto wspomnieć, że ważniejsze artykuły były streszczane w języku francuskim.

Układ kwartalnika nie był stały. Z reguły w pierwszej części prezentowano materiały główne (wiodące) dotyczące wszystkich dziedzin nauki będących przedmiotem zainteresowania służby geograficznej.

Należy podkreślić, że niektóre artykuły dały początek głębszym badaniom i rozprawom naukowym. Ppłk J. Lewakowski w artykule „Pomiar, mapa i obrona kraju. Rozważania z okazji dziesięciolecia >Wiadomości Służby Geograficznejartykuły nadsyłane do kwartalnika są niekiedy tak poważnych rozmiarów, że musimy rezygnować z ich druku lub też pertraktować z autorami o redukcji. Redakcja kwartalnika, chcąc wykorzystać te materiały, patronowała wydawaniu tomów Biblioteki Służby Geograficznej, tzw. „książeczek z trzema trójkątami”. Stały się one bardzo popularne wśród kadry służby geograficznej, zastępowały bowiem podręczniki i instrukcje. Ogółem ukazało się w tej serii 16 tomów.

W dziale „Sprawozdania i notatki” drukowano między innymi sprawozdania z prac wykonywanych przez WIG, sprawozdania oficerów WIG z pobytu na międzynarodowych i krajowych zjazdach, konferencjach i kongresach. Od 1933 r. w dziale tym systematycznie zamieszczano sprawozdania z działalności WIG, z prac triangulacyjnych, topograficznych, fotogrametrycznych, kartograficznych i opisowych. Pierwsze z nich ukazało się w zeszycie nr 7/1933 i zawierało wykaz prac wykonanych przez poszczególne wydziały WIG w 1932 r. i w latach poprzednich. Sprawozdania były bardzo szczegółowe, uzupełniane licznymi skorowidzami wydawanych map w różnych skalach oraz schematami pokazującymi postęp prac triangulacyjnych i niwelacyjnych. Materiały te są obecnie nieocenionym źródłem do analizy i oceny prac pomiarowych i wydawniczych okresu międzywojennego. W dziale tym, traktowanym jako urzędowy, ukazywały się różne rozkazy i rozporządzenia dotyczące działalności służby geodezyjnej. Na przykład w zeszycie nr 3/1930 opublikowano Rozkaz ministra spraw wojskowych nr 18/30 w sprawie norm zaopatrzenia wojsk w mapy, prowadzenia ich ewidencji oraz zasad uzupełnienia. Co kilka lat przedstawiano listy starszeństwa oficerów rezerwy korpusu geografów.

Stałym działem kwartalnika były „Recenzje map i książek”. Zamieszczano katalogi map i innych wydawnictw WIG oraz warunki ich zakupu, informowano o mapach ukazujących się w innych państwach. Wiele uwagi poświęcono prezentacji książek i czasopism z dziedziny geografii i kartografii, wydawanych w kraju i za granicą. W kolejnych zeszytach sygnalizowano między innymi ukazywanie się tomów Biblioteki Służby Geograficznej.
Dość często ukazywał się w zeszytach dział „Kraj w obrazach”, w którym przedstawiano fotografie oraz reprodukcje obrazów wykonywanych przez oficerów WIG podczas prac polowych.

Komitet Redakcyjny dbał o to, aby artykuły kwartalnika były bogato ilustrowane; do wybuchu II wojny światowej zamieszczono ponad 110 map, w tym dużą liczbę barwnych, oraz 150 tablic i załączników częściowo wielobarwnych. Pełną bibliografię „Wiadomości Służby Geograficznej” z okresu 1927-1939 w układzie tematycznym, z podziałem na działy (geodezja, topografia, kartografia, instrumenty, geografia i różne), a w nich artykuły i sprawozdania, opublikowano w zeszycie nr 1 z 1948 r.
Szczególne zasługi w organizacji kwartalnika, ustalenia jego charakteru, nawiązywania kontaktów z różnymi środowiskami naukowymi miał wieloletni redaktor naczelny, a jednocześnie zastępca szefa WIG ppłk Jerzy Lewakowski.

W roku 1939 ukazał się tylko jeden zeszyt (nr 1), mimo że prace nad kolejnym były daleko zaawansowane. W związku z wybuchem wojny zeszyt ten się nie ukazał.

Oceniając 13-letni okres ukazywania się kwartalnika, trzeba wyraźnie powiedzieć, że przyczynił się on do rozwoju takich dyscyplin, jak: geografia, geodezja, topografia, kartografia, geomorfologia i hydrologia. Umożliwiał oficerom WIG i naukowcom cywilnym prezentowanie poglądów, wypowiadanie opinii o rozwiązaniach technicznych i technologicznych planowanych przez WIG. Nie można pominąć roli „Wiadomości Służby Geograficznej” w podnoszeniu stanu wyszkolenia topograficznego wojsk, zwłaszcza oficerów. Dzięki zamieszczaniu katalogów map topograficznych oficerowie mogli zapoznać się z nowymi mapami i innymi wydawnictwami służby geograficznej. Artykuły przedstawiające sposoby pracy na mapie były bardzo przydatne dla młodych oficerów różnych rodzajów wojsk i służb.

Zestawienie wydanych „Wiadomości Służby Geograficznej"