Struktura organizacyjna

Eugeniusz Sobczyński

Trudno jednoznacznie określić datę powstania polskiej wojskowej służby geograficznej po latach niewoli. Jej struktura była bowiem tworzona stopniowo w miarę organizowania się państwa i armii. Przebiegało to na wielu płaszczyznach w bardzo złożonej sytuacji wewnętrznej i międzynarodowej. Podwaliny położyły: Wojskowa Szkoła Miernicza zorganizowana jeszcze podczas okupacji, komórki geograficzne Ministerstwa Spraw Wojskowych i Sztabu Generalnego WP oraz komórki geograficzne i kartograficzne w Dowództwie Głównym Armii Wielkopolskiej i Dowództwie 6. Armii prowadzącej działania bojowe na wschodzie.

Już w czasie okupacji w pierwszych dniach listopada 1918 r. w ramach Komisji Wojskowej, stanowiącej przyszłe Ministerstwo Spraw Wojskowych (MSWojsk.) powstała w Warszawie Sekcja Geograficzna Departamentu Technicznego. W powołanym zaś 25 października 1918 r. Sztabie Generalnym Wojska Polskiego utworzono Wydział IV (później Oddział VIII – Geograficzny). Kilkuosobową kadrę niezależnie działających komórek stanowili głównie polscy oficerowie z byłej armii rosyjskiej i austriackiej. Sekcja Geograficzna w MSWojsk. zajmowała się opracowaniem projektów organizacji i zasad prowadzenia pomiarów kraju. Jej siedzibą był gmach ówczesnego Sejmu. Wydział Geograficzny Sztabu Generalnego zajmował się zbieraniem, inwentaryzacją i magazynowaniem map pozostałych po zaborcach oraz zaopatrzeniem wojsk i instytucji w mapy topograficzne. Organizatorem i zarazem szefem tych dwóch komórek był gen. por. Wojciech Falewicz – oficer z byłej armii rosyjskiej. Jego też należy uznać za pierwszego szefa służby geograficznej w odrodzonym WP. Dzięki staraniom Falewicza 8 stycznia 1919 r. Naczelny Wódz wydał rozkaz w sprawie połączenia Sekcji Geograficznej Departamentu Technicznego MSWojsk., Oddziału VIII Sztabu Generalnego WP oraz Oficerskich Kursów Mierniczych i powołania Instytutu Wojskowo-Geograficznego (IWG), który miał podlegać ministrowi spraw wojskowych. Do maja 1919 r., mimo formalnego rozkazu o połączeniu, instytucje te funkcjonowały jednak oddzielnie.

Po odejściu gen. Wojciecha Falewicza ze stanowiska szefa IWG (12 kwietnia 1919 r.) czasowo obowiązki te pełnił płk Jan Morawski, a 13 czerwca 1919 r. na szefa wyznaczono płk. Henryka Zemanka z Wojskowego Instytutu Geograficznego w Wiedniu. Po zakończeniu I wojny światowej Zemanek z rozkazu ówczesnego szefa Sztabu Generalnego WP gen. Szeptyckiego pozostał w Wiedniu gdzie zajmował się odzyskiwaniem materiałów kartograficznych dotyczących ziem polskich byłego zaboru austriackiego.

Płk Henryk Zemanek zorganizował IWG na wzór instytutu w Wiedniu, jego zasługą jest sprowadzenie z Austrii wielu oficerów kartografów, topografów i geodetów oraz sprzętu pomocniczego. Bogusław Krassowski w następujący sposób scharakteryzował działalność płk. Zemanka w IWG: Następnie na stanowisko to (szefa IWG) powołano byłego oficera instytutu wiedeńskiego: Militar Geographische Institut (MGI) – płk. Henryka Zemanka. On to na podstawie wzoru zaczerpniętego z organizacji MGI stworzył podstawy organizacyjne Instytutu Wojskowo-Geograficznego, które mimo licznych zmian i modyfikacji, w ogólnych zarysach przetrwały do końca lat międzywojennych. Przystępując do tworzenia organizacji instytutu płk H. Zemanek miał do dyspozycji kilkudziesięciu zaledwie oficerów, wywodzących się przeważnie z byłej armii carskiej. Znajomość topografii u wielu z nich była zaledwie na poziomie przeciętnego oficera liniowego. Największą trudność w tym czasie sprawiło zebranie odpowiedniej grupy specjalistów z dziedziny kartografii i poligrafii. Po fiasku poszukiwań fachowców w kraju płk H. Zemanek sprowadził ich z Wiednia. Jednocześnie celem wyszkolenia własnej kadry specjalistów zainicjował zorganizowanie Praktycznej Szkoły Kreślarzy.

Zasługi płk. Zemanka dla kartografii wojskowej są bardzo konkretne, zdołał bowiem z prowizorycznej struktury IWG, nastawionej głównie na zbieranie materiałów kartograficznych pozostałych po zaborach, stworzyć instytut zdolny do samodzielnego wykonywania prac pomiarowych. Rozległa wiedza wojskowa i ogólna oraz doskonałe przygotowanie geograficzne i kartograficzne pozwoliły mu dokonać tego zaledwie w ciągu roku.

W związku z napływającymi do Ministerstwa Spraw Wojskowych pismami i donosami na płk. Zemanka o rzekomym zniemczaniu IWG oraz nadużyciach gospodarczych 7 lipca 1920 r. odbyło się posiedzenie Oficerskiego Trybunału Orzekającego pod przewodnictwem gen. broni Józefa Hallera. Trybunał odrzucił zarzuty i orzekł, że Zemanek może być oficerem WP. W uzasadnieniu stwierdzono: Nie wchodząc w sprawę kompetencji co do osądzenia fachowości poszczególnych jednostek Instytutu Wojskowo-Geograficznego, przyszedł Oficerski Trybunał Orzekający na podstawie przedstawionych aktów do przekonania, że zarzuty czynione pułkownikowi Zemankowi w kierunku celowego zniemczania czy też obsadzenia stanowisk jednostkami obcemi nie zostały udowodnione.
Płk Zemanek usunął wprawdzie kilku pracowników Polaków z Instytutu Wojskowo-Geograficznego, zastępując ich według swego przekonania więcej fachowymi obcokrajowcami, lecz i w tym wypadku nie można udowodnić działania z premedytacją na niekorzyść krajowej instytucji, zarzuty co do reprodukcji poprawionych w kraju map w Wiedniu okazały się bezpodstawne, kupno przyborów kreślarskich w Wiedniu jako też map gotowych ze względu na cenę i sytuację wojskową usprawiedliwione. Podniesiony zarzut, że płk Zemanek kazał zakupić w Wiedniu materiały kreślarskie za własne pieniądze, ulokowane w Wiedniu, chcąc w ten sposób przenieść własny kapitał z Wiednia do Warszawy, jest bezpodstawny, a dochodzenia wykazały, że pieniądze na kupno materiałów zostały podjęte przez ppłk. Schiffmanna na rozkaz Instytutu Wojskowo-Geograficznego z kancelarii rachunkowej pełnomocnika wojskowego w Wiedniu z depozytu Instytutu.

7 marca 1920 r., jeszcze w trakcie tego dochodzenia, płk Zemanek został wyznaczony na kwatermistrza 6. Armii uczestniczącej w wojnie polsko-rosyjskiej. Po jej zakończeniu już nie powrócił do instytutu.



Pod koniec 1919 r. organizacja Instytutu Wojskowo-Geograficznego przedstawiała się następująco: szef Instytutu, Oddział Sztabowy, Wydział Geodezyjny, Wydział Topograficzny, Zakład Reprodukcyjny, Magazyn Instrumentów i Materiałów, Szkoła Topografów oraz Wojskowa Szkoła Kreślarzy. Od połowy 1919 r. siedziba kierownictwa instytutu mieściła się w budynku po byłej szkole przy ul. Wilczej 64, poszczególne wydziały i zakłady znajdowały się jednak w różnych miejscach Warszawy, co znacznie utrudniało pracę.

W latach 1918-1920 równolegle ze służbami geograficznymi organizowanymi przy centralnych władzach wojskowych (niezależnie od IWG) funkcjonowały także inne komórki pracujące głównie na potrzeby walczących wojsk. W Dowództwie Głównym Armii Wielkopolskiej w Poznaniu w latach 1918-1919 istniał Oddział Kartograficzny liczący 30 osób (w większości cywili), który zajmował się gromadzeniem, drukiem i rozprowadzaniem map, jakie pozostały po Niemcach. W Państwowym Wojewódzkim Archiwum w Poznaniu znajduje się m.in. 38 map w skali 1:100 000 (Karte des Deutschen Reiches) reprodukcji map niemieckich wykonanych właśnie przez drukarnię Oddziału Kartograficznego. Arkusze drukowano od lutego 1919 do końca 1920 r. Oddział ten zdołał w krótkim czasie zgromadzić komplet map całego byłego zaboru pruskiego. Na oryginale jednej z nich na marginesie widnieje ręczny zapis 99 miejscowości w tłumaczeniu na język polski.

Wśród reprodukowanych arkuszy były między innymi:

• mapa Preussische Landesaufnahme w skali 1:100 000 z lat 1876-1918;
• Karte des Deutschen Reiches w skali 1:100 000;
• Karte des westlichen Russlands w skali 1:100 000, wydane w latach 1914-1915;
• mapa w skali 1:200 000, Topographische Ubersichtskarte des Deutschen Reiches, wydana przez Preussische Landesaufnahme i Reichsamt fr. Landesaufnahme z lat 1901-1920;
• mapy topograficzne w skali 1:25 000, wydane w latach 1874-1925 przez Kenigliche Preussische Landesaufnahme;
• mapy powiatowe (kolorowe) w skali 1:100 000, drukowane w Zakładach Graficznych Eulitza w Lesznie w 1909 r.

Po zakończeniu powstania mapy trafiły do IWG. Oddziałem Kartograficznym w Poznaniu kierowali bracia Józef i Zbigniew Górscy.



We Lwowie już w 1918 r. z inicjatywy płk. Adama Hełm-Pirgo utworzono Biuro Kartograficzne, które w zależności od podległości służbowej zmieniało nazwę na Biuro Kartograficzne Oddziału IV, Biuro Kartograficzne Dowództwa Frontu Podolskiego, Oddział Kartograficzny Dowództwa 6. Armii. Pracowało w nim około 40 osób w działach: kartograficznym, reprodukcyjnym i składzie map. Kiedy po decydujących działaniach wojennych w 1920 r. zastępca szefa Sztabu Generalnego WP gen. Kuliński wydał rozkaz rozwiązania komórki, szef biura gen. Tadeusz Jordan Rozwadowski wstrzymał jednak jego wykonanie. Nie chciał bowiem, mimo że wojna się zakończyła, przedwcześnie zaniechać pracy zorganizowanego i dobrze działającej jednostki. Oprócz gromadzenia map pozostałych po zaborcach biuro opracowywało i drukowało różne mapy specjalne i geograficzne w nakładach od 500 do 3000 egzemplarzy. Ogółem wydało około 250 000 egzemplarzy map i szkiców. W listopadzie 1920 r. biuro zostało jednakże rozwiązane, a mapy, sprzęt, personel wojskowy i częściowo cywilny włączono do IWG w Warszawie.

W lutym 1920 r. szefem IWG został płk Bolesław Jaźwiński. Od lipca do października 1920 r., kiedy Jaźwiński jako oficer liniowy brał udział w wojnie polsko-rosyjskiej, obowiązki szefa instytutu pełnił płk Jan Morawski. Podczas wojny nastąpiła istotna zmiana w strukturze IWG. Na bazie Wydziału Geodezyjnego utworzono oddziały pomiarów wojennych, które miały wykonywać zadania geodezyjne i topograficzne na potrzeby walczących wojsk. Jednostki te nie odegrały jednak większej roli z powodu manewrowego charakteru działań wojennych oraz braku oficerów doświadczonych w prowadzeniu pomiarów. Prace sprowadzały się głównie do pobieżnego uaktualniania map pozostałych po zaborcach oraz zaopatrywania wojsk w mapy. Po zakończeniu wojny oddziały zostały rozwiązane.



Po powrocie z wojny Jaźwiński rozpoczął budowę struktury instytutu na czas pokoju, przesłał również do ministra spraw wojskowych memoriał o stanie polskiej służby geograficznej, w którym przedstawił najpilniejsze potrzeby oraz wizję rozwoju instytutu na najbliższe lata. Propozycje zostały przyjęte i na początku 1921 r. nastąpiła reorganizacja instytutu, połączona ze zmianą nazwy na Wojskowy Instytut Geograficzny (WIG). WIG składał się z: Oddziału Sztabowego, Referatu Organizacyjno-Mobilizacyjnego, Referatu Administracyjnego, Wydziału I Triangulacyjnego, Wydziału II Topograficznego, Wydziału III Kartograficznego, Oficerskiej Szkoły Topografów, Szkoły Kreślarskiej, Składnicy Map oraz Biblioteki.

W ciągu sześciu lat kierowania instytutem Jaźwiński zdołał stworzyć instytucję zdolną do opracowywania i druku własnych map oraz wykonywania prac topograficznych, geodezyjnych, fotogrametrycznych i kartograficznych. W tym okresie rozpoczęto prace triangulacyjne, zdjęcia fotogrametryczne, wydawanie map szczegółowych w skali 1:25 000, opracowywanie oryginalnej mapy taktycznej w skali 1:100 000 oraz wykonywanie opisów wojskowo-geograficznych wybranych obszarów.
W czasie przewrotu majowego w 1926 r. gen. Jaźwiński, opowiedział się po stronie rządowej, w rezultacie został aresztowany przez legionistów i zwolniony ze stanowiska.

Kolejnym szefem WIG został płk Józef Kreutzinger, wybitny topograf, dobry organizator, oficer o dużym doświadczeniu. Nadał on właściwy kierunek pracom WIG. Zaczęła się nowa era w historii polskiej kartografii wojskowej. Odeszli dotychczasowi szefowie wydziałów i kierownicy referatów, na ogół ci nieprzejawiający większej inicjatywy. Na ich miejsce wyznaczono młodych oficerów, wychowanków Wojskowej Szkoły Mierniczej i Szkoły Topografów.



Struktura, która ukształtowała się w WIG w ciągu pierwszych miesięcy pracy Kreutzingera stwarzała warunki do dynamicznej działalności oraz zbudowania docelowej organizacji służby geograficznej WP. Działalność szefa instytutu wysoko oceniali przełożeni, o czym świadczy między innymi opinia wydana w 1932 r. przez szefa Sztabu Głównego WP gen. Janusza Gąsiorowskiego we wniosku o przyznanie Orderu Odrodzenia: Mianowany szefem WIG w 1926 r. zreorganizował tę instytucję i swą sześcioletnią niezmordowaną pracą doprowadził WIG do pełni rozkwitu. Dzięki płk. J. Kreutzingerowi WIG stoi w chwili obecnej na poziomie najlepszych instytucji zagranicznych, a nawet niejednokrotnie przewyższa je, o czem świadczą pochwały i cenne wyróżnienia WIG na zjazdach międzynarodowych w Belgradzie 1930 r. i Paryżu 1931 r.

Obecnie w wielu opracowaniach naukowych poświęconych geografii i kartografii spotyka się stwierdzenie, że J. Kreutzinger był twórcą współczesnej kartografii polskiej. Jeżeli przypomnimy, że WIG był jedyną instytucją w Polsce opracowującą mapy topograficzne, które były podstawą wszystkich map, to opinia taka jest całkowicie uzasadniona.

Na początku 1927 r. wprowadzono nową strukturę WIG umożliwiającą sprawniejszą realizację zwiększonych zadań. Dokonano również pewnych zmiany personalnych. Szczegółową strukturę instytutu przedstawia poniższy schemat.



Źródło: Organizacja Służby Geograficznej i Wojskowego Instytutu Geograficznego (na stopie pokojowej), Ministerstwo Spraw Wojskowych - Biuro Ogólno-Organizacyjne z 1927 r., Wojskowe Centrum Geograficzne - Archiwum Służby Topograficznej WP.

Między innymi:

• W Wydziale I Triangulacyjnym zrezygnowano z dotychczasowego podziału na referaty, tworząc grupy pomiarowo-specjalistyczne do prac triangulacyjnych, astronomiczno-geodezyjnych, niwelacyjnych oraz związanych z pomiarem baz i budową wież. Oficerów wykonawców wyposażono w samochody; prace w terenie prowadzono na ogół od maja do listopada. W latach 1927-1932 w wydziale pracowało 20-30 oficerów, 20-50 urzędników cywilnych, 30-70 pracowników pomocniczych, protokolantów, majstrów i do 250 pracowników sezonowych. Od 1933 r. zaniechano podziału na specjalistyczne oddziały pomiarowe, tworzono grupy triangulacyjne i niwelacyjne, których liczbę ustalano co roku stosownie do zadań. Szefami wydziału byli kolejno: ppłk Leon Winiarski (1924-1927), ppłk Witold Sokólski (1927-1934), ppłk Wiktor Plesner (1934-1939).



• W Wydziale II Topograficznym personel podzielono na grupy topograficzne przewidziane do prac terenowych. W latach 30. pracowało tutaj: 30-80 oficerów, 1-3 podoficerów, do 10 urzędników państwowych oraz 90-150 robotników sezonowych. Do prac terenowych (maj-listopad) tworzono od 6 do 8 grup topograficznych. W 1934 r. zorganizowano grupę hydrograficzną do pomiarów batymetrycznych jezior o powierzchni powyżej 1 ha; rezultatem prac było wniesienie izobat na mapy w skali 1:25 000 i 1:100 000. Szefami wydziału byli kolejno: ppłk Władysław Makowski (1923-1926), ppłk Kazimierz Sosnowski (1926-1928), mjr Władysław Wąsik (1928-1931), ppłk Stefan Gąsiewicz (1931-1939).

• W Wydziale III Kartograficznym nastąpiły największe zmiany zarówno w organizacji referatów, jak i w stanie liczebnym. Sprowadzono także nowe maszyny offsetowe zapewniające szybki i dokładny druk map. Referat Kartograficzny zajmował się opracowaniem kartograficznym i redakcją map, natomiast Zakład Reprodukcyjny technologią druku. Stan osobowy wydziału często się zmieniał i liczył od 20 do 30 oficerów oraz 60-120 pracowników cywilnych. Szefami wydziału byli kolejno: płk Zdzisław Jaworski (1920-1926), mjr Józef Szajewski (1926-1933) i mjr Wiktor Brenneisen (1933-1939). Szefem Zakładu Reprodukcyjnego był mjr Lucjan Lejman, świetny fachowiec, artysta malarz, który przyczynił się do podniesienia poziomu druku map.

• W Wydziale IV Opisowym, który w połowie 1928 r. został przeniesiony z Oddziału III Sztabu Głównego WP i włączony do WIG, zmiany polegały na zwiększeniu stanu osobowego z 7 do 12 oficerów oraz ujednoliceniu sposobu opracowania opisów wojskowo-geograficznych terytorium Polski i państw sąsiedzkich. Szefem wydziału w latach 1928-1939 był ppłk Adam Pieńkowski.

• W Samodzielnym Referacie Fotogrametrycznym, który uzyskał samodzielność w 1927 r., wprowadzono wiele nowych przyrządów oraz rozwiązań organizacyjnych. Liczył on od 8 do 20 oficerów, kilku pracowników personelu pomocniczego oraz 20-40 pracowników sezonowych. Oprócz prac kameralnych, związanych z opracowywaniem zdjęć lotniczych i naziemnych, w okresie letnim referat organizował trzy grupy fotogrametryczne do prac polowych. Kierownikiem był najpierw mjr Zygmunt Paluch (1926 -1928), a następnie ppłk Tadeusz Herfurt (1928-1939).



W latach 1927-1933 ze strukturą WIG związane były także Komitet Redakcyjny i redakcja kwartalnika „Wiadomości Służby Geograficznej”. Wprawdzie przewodniczącym Komitetu Redakcyjnego był szef WIG, ale czasopismo wydawane było wspólnie z Sekcją Geograficzną Towarzystwa Wiedzy Wojskowej. Dopiero od 1933 r. kwartalnik wydawał samodzielnie WIG i etatowo wchodził ono w skład instytutu.

Mimo licznych zmian organizacyjnych przeprowadzonych w instytucie w latach 20. w dalszym ciągu wielkim utrudnieniem był brak jednej siedziby, w której mieściłyby się wszystkie komórki. Gdy w 1930 r. WIG otrzymał budynek po Państwowych Zakładach Graficznych w Warszawie przy Alejach Jerozolimskich sytuacja lokalowa znacznie się poprawiła, choć nie została całkowicie rozwiązana.



W połowie 1932 r. szefem WIG został płk dypl. inż. Tadeusz Zieleniewski, jeden z najzdolniejszych oficerów okresu międzywojennego, wywodzący się z 1. Kompanii Kadrowej. Był wszechstronnie wykształcony, praktykował w instytutach geograficznych we Francji i Szwajcarii.
Zasługi Zieleniewskiego dla rozwoju Służby Geograficznej WP są znaczne. Wynikało to z fachowości, zmysłu organizacyjnego oraz autorytetu, jakim cieszył się u najwyższych władz wojskowych.

W 1932 r. w WIG zakończył się ponad dziesięcioletni okres poszukiwań, zmierzających do opracowania oryginalnych typów polskich map wojskowych. Podjęto wtedy intensywne działania, synchronizujące polowe prace topograficzne z działalnością wydawniczą i aktualnymi potrzebami państwa. W roku 1933 r. w instytucie powstał projekt sześcioletniego programu prac kartograficznych. Po uzgodnieniu projektu z oddziałami Sztabu Głównego WP, inspektorami armii, szefem fortyfikacji i wprowadzeniu pewnych zmian (dotyczących głównie przyśpieszenia prac nad mapą taktyczną Polski) stał się on podstawą opracowania w 1934 r. „Pięcioletniego Planu Prac WIG na lata 1934-1938”.

W ramach planu między innymi:

• sprowadzono z Anglii dwukolorowe maszyny offsetowe typu MAN o wydajności 1800 ark./godz.;
• wzmożono i rozszerzono prace fotogrametryczne. W latach 1932-1939 zdjęciami lotniczymi pokryto około 39% powierzchni Polski;
• dokonano zmiany organizacyjnej w zakresie pomiarów triangulacyjnych, polegającej na utworzeniu w Ministerstwie Komunikacji Biura Pomiarowego koordynującego wszystkie pomiary na terenie kraju, kierownikiem biura został szef Wydziału Triangulacyjnego WIG;
• zintensyfikowano prace nad wydawaniem opisów wojskowo-geograficznych według nowych ustaleń.

Kolejny plan, który obejmował lata 1939-1943, nie został zrealizowany ze względu na wybuch wojny.

W latach 30. ustaliła się także dwutorowa podległość WIG: pod względem administracyjnym i budżetowym jednostka podlegała Ministerstwu Spraw Wojskowych (na prawach departamentu), a pod względem operacyjnym i organizacyjnym – szefowi Sztabu Głównego WP. Zadania kartograficzne Głównego Inspektora Szkolenia wykonywano na polecenie szefa Sztabu Głównego WP.



Źródło: The Polish Institute, syg. akt B I 12f/2.

W 1935 r. WIG otrzymał nowoczesny budynek przy Alejach Jerozolimskich 91, wybudowany z funduszu kwaterunkowego WP, według projektu wybitnego architekta Antoniego Dygata (rozbudowa trwała aż do 1939 r.). Dzięki temu zdecydowanie poprawiły się warunki pracy. Można było wreszcie rozmieścić wszystkie komórki w jednym miejscu i zachować ciągi technologiczne. Budynek był nie tylko funkcjonalny, zatroszczono się również o jego wystrój, w westybulu znalazł się fresk „Bolesław Chrobry wytycza zachodnie granice Polski” (jeden z największych w Warszawie) namalowany przez znanych artystów Bolesława Cybisa i Jana Zamoyskiego. Bardzo stylowe meble znajdowały się w bibliotece, a uzupełniały je znaki zodiaku wykonane z drewna w Szkole Rękodzieła Artystycznego z Zakopanego.



Analizując rozwój struktury organizacyjnej polskiej wojskowej służby geograficznej, należy wspomnieć także o Referacie Kartograficznym Oddziału III Sztabu Głównego WP. Wprawdzie nie był on bezpośrednio związany z WIG, lecz decydował o zaopatrzeniu wojsk w mapy. Jego rola polegała na określaniu wielkości i zasięgów gromadzonych zapasów map oraz ustaleniu rejonów rozmieszczenia składnic map i systemu dostarczania map do wojsk.

© E. Sobczyński