|
Eugeniusz Sobczyński
Tworzenie służby topograficznej WP tuż po zakończeniu II wojny światowej przebiegało w wyjątkowo trudnych warunkach. Polska znalazła się w nowych granicach. Straty poniesione przez służbę geograficzną podczas wojny były szczególnie dotkliwe; w różnych okolicznościach zginęło 165 oficerów i pracowników cywilnych, w tym 51 zamordowano w Katyniu, Charkowie i Kalininie (Twerze). W kraju nie było również źródłowych materiałów kartograficznych ani odpowiedniego sprzętu. Służba musiała przejąć wzorce i ustalenia radzieckie, które nie uwzględniały osiągnięć polskiej kartografii wojskowej okresu międzywojennego i nie zawsze odpowiadały powszechnie przyjętym standardom.
 Za początek powstania tej służby przyjmuje się ukazanie rozkazu Naczelnego Dowództwa WP Nr 0141/org. z 7 czerwca 1945 r. o powołaniu Wojskowego Instytutu Geograficznego, w którym napisano: Szef Oddziału Topograficznego Sztabu Głównego Wojska Polskiego do dnia 30 czerwca 1945 r. na bazie Oddziału Topograficznego utrzymującego się wg etatu Nr 02/401 Dowództwa Polowego Frontu sformuje Wojskowy Instytut Geograficzny wg etatu Nr 29/1 o składzie osobowym 332 ludzi, który podporządkować Sztabowi Głównemu WP. Szef Wojskowego Instytutu Geograficznego zamelduje mi wykonanie przez Oddział Organizacyjno-Etatowy Sztabu Głównego Wojska Polskiego do dnia 10 lipca 1945 r.
Na stanowisko szefa Instytutu powołano ppłk. Teodora Naumienkę. Instytut formowano we Włochach pod Warszawą na bazie Oddziału Topograficznego Sztabu Głównego WP oraz w Warszawie przy Al. Jerozolimskich 97, gdzie przed wojną była siedziba WIG. Pierwsi, którzy podjęli pracę w instytucie byli: kpt. Bolesław Tuora, kpt. Witold Ziss, por. Marian Stańczak, ppor. Stefan Jóźwicki, chor. Stanisław Lewito, chor. Mikołaj Krywol. W późniejszym okresie przybyli: mjr Stanisław, kapitanowie: Kazimierz Engwert, Adam Kawecki; porucznicy: Stanisław Krajewski, Henryk Ignaczewski; podporucznicy: Antoni Kozłowski, Feliks Dabioch, Marian Perchał i Kazimierz Kaczanowski.
Po zakończeniu działań wojennych do budynku WIG w Warszawie zaczęli zgłaszać się dawni pracownicy, a wśród nich: Stanisław Drygasiewicz, Roman Kopeć, Mieczysław Sitkiewicz, Norbert Ziembiński, Czesław Śmieciński i Stanisław Strzyżewski. Obiekt, podobnie jak większość budowli Warszawy, uległ dużemu zniszczeniu i dewastacji. Tu przez kilka dni bronili się powstańcy Warszawy. Po klęsce powstania parter i pierwsze piętro zostały kompletnie wypalone na skutek barbarzyńskiego działania okupanta, a wszelkie ocalałe urządzenia, sprzęt pomiarowy i maszyny zostały przez Niemców wywiezione. Do usunięcia gruzu, popiołu i śmieci trzeba było użyć 150 trzytonowych samochodów. W gmachu pozostały jedynie połamane meble i zniszczone elementy niektórych maszyn i sprzętu. Cały zespół pracowników podjął się realizacji zadań związanych z opracowaniem map bezpłatnie.
W tym czasie w budynku WIG mieściła się również Centralna Biblioteka Wojskowa i wydawnictwo „Prasa Wojskowa”. Wiele pomieszczeń, zwłaszcza na trzecim i czwartym piętrze, aż do 1950 r. zajmowały rodziny kadry i pracowników, którzy w zniszczonej Warszawie nie mogli znaleźć mieszkań. Do 1947 r. nie było centralnego ogrzewania, podstawowym sprzętem do ogrzewania pomieszczeń były piecyki węglowe z rurami wysuniętymi przez otwory okienne.
W drugiej połowie 1945 r. Departament Personalny MON skierował do WIG 30 oficerów, między innymi: majorów – Józefa Fr. Rychlewskiego, Stanisława Czarneckiego; kapitanów – Lucjana Lejmana, Franciszka Nowickiego, Józefa Chabrosa, Alfonsa Stryszka, Jakuba Kuligowskiego, Bronisława Słupeczańskiego i Bolesława Gawrysia. W większości byli to przedwojenni oficerowie geografowie, wysokiej klasy specjaliści z dziedziny kartografii i geodezji. Instytut składał się wówczas z wydziałów: Topograficznego – którym kierował mjr Bolesław Tuora, Kartograficznego – kierowanego przez mjr. Witolda Zissa, Graficznego – dowodzonego przez kpt. Lucjana Lejmana, Gospodarczego - kierowanego przez mjr. Wacława Dobrzyńskiego i Centralnej Składnicy Map z szefem ppor. Mikołajem Krywolem.
W rozkazie organizacyjnym powołującym Instytut określono jego główne zadania, takie jak: prowadzenie pomiarów geodezyjnych do celów wojskowych, sporządzanie zdjęć topograficznych, wykonywanie prac kartograficznych i reprodukcyjnych, opracowanie wojskowo-geograficznych opisów terenu, zaopatrywanie wojsk w mapy i sprzęt topograficzny, szkolenie oficerów służby topograficznej oraz nadzór nad szkoleniem wojsk z terenoznawstwa i topografii wojskowej.
Czynnikami decydującymi, które wpłynęły na kierunki rozwoju wojskowej służby topograficznej i cywilnych służb geodezyjnych było wydanie 30 marca 1945 r. przez Krajową Radę Narodową dekretu o pomiarach kraju i organizacji miernictwa oraz uchwały Ogólnopolskiego Zjazdu Geodetów i Geografów, który odbył się 30 czerwca i 1 lipca 1945 r. w Warszawie. W Zjeździe uczestniczyli wybitni kartografowie, geodeci oraz geografowie i geolodzy, między innymi: prof. Eugeniusz Romer, prof. Edward Warchałowski, prof. Jerzy Loth, prof. Bolesław Olszewicz, dr Stanisław Pietkiewicz, a także oficerowie Wojskowego Instytutu Geograficznego. Na mocy wymienionego dekretu całą odpowiedzialność za prowadzenie pomiarów podstawowych, opracowanie jednolitej mapy gospodarczej kraju i prowadzenie katastru gruntowego przejął nowo utworzony Główny Urząd Pomiarów Kraju. W gestii Wojskowego Instytutu Geograficznego pozostało wykonywanie map topograficznych i specjalnych dla celów obronności.
Powstała zupełnie nowa sytuacja, odmienna od tej, w okresie międzywojennym, kiedy to w Polsce nie było centralnego organu geodezyjnego, który by planował, koordynował i nadzorował prace geodezyjne.
Szczupły zespół oficerów i pracowników WIG oraz brak wyposażenia technicznego uniemożliwiały rozwijanie szerszej działalności ukierunkowanej na zaspokajanie zapotrzebowania armii na mapy topograficzne oraz znacznie ograniczały wykonanie prac kartograficznych. W tym okresie wojsko korzystało głównie z map rosyjskich, niemieckich, często wykonywanych jeszcze podczas wojny.
W lipcu 1945 r. zmieniła się także organizacja instytucji centralnych Wojska Polskiego. W miejsce dotychczasowego Sztabu Głównego powołano Sztab Generalny WP. Zmiany te objęły również Wojskowy Instytut Geograficzny, który 24 sierpnia 1945 r. został przeformowany na tzw. etat pokojowy. Nowa organizacja nie różniła się w zasadzie od poprzedniej, zamieniono jedynie część etatów wojskowych na cywilne. Przewidywano zatrudnienie 118 żołnierzy i 197 pracowników cywilnych. Faktycznie stan osobowy WIG w sierpniu 1945 r. był znacznie mniejszy i wynosił 128 osób, w tym 47 oficerów, 8 podoficerów, 21 szeregowych i 52 pracowników. W grudniu tego roku zatrudnienie wzrosło do 207 osób (w tym 61 oficerów, 10 podoficerów, 33 szeregowych i 103 pracowników), nadal jednak występowały duże braki personelu.
Wśród kadry o specjalności technicznej znaczącą część stanowili oficerowie geografowie przedwojennego WIG. 11 października 1945 r. z 36 oficerów technicznych aż 12 wywodziło się z korpusu przedwojennego. Byli to (w nawiasie miejsce pobytu podczas okupacji): kpt. Kazimierz Engwert (kraj), kpt. Jakub Kuligowski (Woldenberg), kpt. Franciszek Nowicki (kraj), mjr Józef Rychlewski (Węgry), mjr Bronisław Słupeczański (Murnau), kpt. Alfons Stryszek (Murnau), kpt. Bolesław Tuora (kraj), kpt. Stanisław Czarnecki (Rumunia), kpt. Lucjan Lejman (Węgry), kpt. Józef Schefer (Woldenberg).
W latach 1946 i 1947 powrócili do kraju z Wielkiej Brytanii kolejni oficerowie, w tym: mjr Tadeusz Bukład, mjr Konstanty Gembalski, mjr Franciszek Biernacki, mjr Bronisław Dzikiewicz, kpt. Bazyli Dowhyluk, ppłk Antoni Zawadzki oraz płk Tadeusz Zieleniewski – ostatni szef WIG z okresu międzywojennego. Ten wybitny fachowiec, podobnie jak mjr Franciszek Biernacki, niestety, z przyczyn politycznych nie został przyjęty do służby. Obaj pracowali jako wykładowcy na Politechnice Warszawskiej, gdzie odnieśli duże sukcesy dydaktyczne i naukowe.
W sierpniu 1946 r. ze względu na ogrom zadań stojących przed wojskową służbą geograficzną związanych z wytyczaniem przebiegu granicy polsko-radzieckiej, rozszerzono strukturę i organizację WIG (etat nr 29/2) o wydziały pomiarów geodezyjnych i fotogrametrycznych. Kolejną zmianę wprowadzono w kwietniu 1947 r., wówczas w skład WIG wchodziły:
- Kierownictwo: szef – płk Teodor Numienko, zastępca szefa ds. technicznych – ppłk Bolesław Tuora, zastępca szefa ds. politycznych – mjr Jerzy Turczyk;
- Wydział Pomiarów Geodezyjnych: szef – mjr Bronisław Dzikiewicz;
- Wydział Topograficzny: szef – mjr Kazimierz Engwert;
- Wydział Fotogrametryczny: szef – ppłk Stanisław Burzyński;
- Wydział Kartograficzny: szef – ppłk Witold Ziss;
- Wydział Graficzny: szef – ppłk Lucjan Lejman;
- Centralna Składnica Map: szef – kpt. Mikołaj Krywol;
- Biuro Wojskowe przy Głównym Urzędzie Pomiarów Kraju: szef – mjr Józef Chabros.
Struktura była bardzo zbliżona do przedwojennej, scentralizowana i nastawiona na wykonywanie map, umożliwiała maksymalne wykorzystanie potencjału ludzkiego.
 Niezwłocznie po zakończeniu działań wojennych rozpoczęto opracowywanie map morskich oraz wykonywanie pomiarów hydrograficznych. Po wyzwoleniu Gdyni działalność tę początkowo prowadził Referat Podręczników Nawigacyjnych i Instrukcji Naukowo-Morskich MW, przemianowany następnie na Wydział Hydrograficzny Sztabu Głównego Marynarki Wojennej. Już 26 lipca 1945 r. utworzono w Gdyni Biuro Hydrograficzne Marynarki Wojennej. Szybkie zagospodarowanie portów i ożywienie żeglugi zmusiło Biuro do prawie natychmiastowego opracowania map nawigacyjnych, planów portów oraz uruchomienia nautycznego serwisu informacyjnego.
W celu odtworzenia centralnego wojskowego zasobu geodezyjno-kartograficznego w 1947 r. w Warszawie przystąpiono do uruchomienia 91. Centralnej Wojskowej Składnicy Map. Było to bardzo trudne zadanie, zważywszy, że służba topograficzna WP nie miała archiwalnych materiałów źródłowych. Wzorując się na przedwojennych doświadczeniach powołano (w tym samym roku) Oficerską Szkołę Służby Geograficznej.
Dynamiczny okres rozwoju służby, wzorowany na doświadczeniach międzywojennych, został przerwany w połowie 1948 r., kiedy to aresztowano wielu oficerów i pracowników cywilnych WIG w związku ze sprawą rzekomego wykrycia w wojsku zwolenników tzw. odchylenia nacjonalistyczno-prawicowego. Wśród nich byli: kpt. Henryk Ignaczewski (aresztowany w czerwcu 1948 r.), szef WIG płk Teodor Naumienko (15 listopada 1948 r.), ppłk Kazimierz Engwert, kpt. Józef Maciąg, Stanisław Drygasiewicz, Czesław Śmieciński i Zygmunt Deinert.
Już po aresztowaniach (13 listopada) w Instytucie odbyła się narada „nowego” kierownictwa poświęcona omówieniu zaistniałej sytuacji. Podczas narady przygotowano raport dla I wiceministra obrony narodowej. W grudniu szef Sztabu Generalnego WP powołał komisję do zbadania sytuacji w WIG i jego reorganizacji, której przewodniczył płk Aleksander Kokoszyn oficer Armii Radzieckiej (późniejszy szef Wojskowych Służb Wewnętrznych). Komisja zaproponowała przekształcenie WIG w Oddział VII Sztabu Generalnego WP, a z jego części produkcyjnej utworzenie Zakładów Kartograficznych. Rozkaz ministra obrony narodowej dotyczący reorganizacji WIG ukazał się 29 kwietnia 1949 r. (nr 091/Org.). Nakazywał on rozformować Instytut z dniem 31 maja 1949 r. i utworzyć Oddział Topograficzny (IX) Sztabu Generalnego WP (o stanie osobowym stałym 136 żołnierzy i 70 kontraktowych), Zakłady Kartograficzne Sztabu Generalnego według etatu nr 29/4 (o stanie osobowym stałym 15 żołnierzy, 240 kontraktowych i 50 kursantów cywilnych) oraz Oficerską Szkołę Topografów.
Szefami tych instytucji zostali oficerowie radzieccy lub proradzieccy (m.in. ppłk Stanisław Lewito). Konsekwencją tych decyzji było to, że w następnych latach działano zgodnie z wzorami radzieckimi. W ten sposób rozpoczął się proces decentralizacji służby i odchodzenia od wzorców przedwojennych, co przez wiele lat niekorzystnie wpływało na wykonywanie zadań kartograficznych i pomiarowych.
Od jesieni 1948 r., po aresztowaniu płk. Teodora Naumienki, szefem WIG, a później Zarządu (Oddziału) Topograficznego, był oficer Armii Radzieckiej płk dypl. Michał Chyliński. Po nim, w 1951 roku, nastał również oficer radziecki płk Aleksiej Pietrow, który awansował w 1954 r. do stopnia generała brygady. Obowiązki zastępcy szefa Zarządu pełnił w tym czasie płk Aleksiej Szalimow (oficer AR).
15 listopada 1951 r. na mocy rozkazu ministra obrony narodowej nr 0088/Org. dokonano przeformowania Oddziału w Zarząd Topograficzny (IX) Sztabu Generalnego WP oraz powołano do życia Samodzielny Oddział Topogeodezyjny o etacie 75 żołnierzy i 25 pracowników cywilnych, którego pierwszym dowódcą był ppłk Jakub Kuligowski, a głównym inżynierem ppłk Bronisław Dzikiewicz. Sekcjami: topograficzną, geodezyjną, obliczeń, techniczną i finansową kierowali: kpt. Henryk Filipek, mjr Kazimierz Kaczanowski, mjr Kazimierz Wojan, kpt. Leonard Kownacki, kpt. Aleksander Sławiński. Jednostka została powołana do wykonywania polowych zadań topograficznych i geodezyjnych wykonywanych dotychczas przez oficerów WIG, a jej siedzibą mieściła się na czwartym piętrze budynku Zarządu Topograficznego.
Wspomniany rozkaz powoływał również Samodzielny Oddział Fotogrametryczny, który utworzono na bazie dawnego Wydziału Fotogrametrycznego Oddziału Topograficznego Sztabu Generalnego WP. Pierwszym dowódcą tej 26-osobowej jednostki był płk Stanisław Burzyński. Głównym zadaniem oddziału było wykonywanie prac fotogrametrycznych. Podstawowy sprzęt – kamery Fairchild i Wild RC-5 – pochodził z przedsiębiorstwa LOT.
W tym samym czasie Drukarnię Sztabu Generalnego, która podlegała szefowi Oddziału II Wywiadowczego, podporządkowano pod względem gospodarczym szefowi Zarządu Topograficznego. W podległości drukarni była pewna dwutorowość, ponieważ kierownictwo ogólne (nadzór, dyspozycyjność) leżało w gestii zastępcy szefa Sztabu ds. Operacyjnych gen. dyw. B. Pigarewicza.
Źródło: CA W, spis 1545/ 73, t. 1880, 2639, 2027.
Od początku lat 50. zacieśniają się związki z cywilną służbą geodezyjną i kartograficzną. Biuro Wojskowe przy Centralnym Urzędzie Geodezji i Kartografii, a od 1956 r. w Głównym Urzędzie Geodezji i Kartografii (GUGiK) było odpowiedzialne za koordynowanie prac pomiarowych i wydawniczych w obu instytucjach. Początkowo szefem tego biura, a zarazem wiceprezesem GUGiK był mjr Józef Chabros, a następnie ppłk Jan Chryszczanowicz. Kolejnymi szefami byli: ppłk Czesław Głazek, ppłk Kazimierz Bobrowicz, płk Jan Lis, płk Czesław Kmieć.
31 grudnia 1952 r. kom isja pod kierownictwem szefa Zarządu Topograficznego Sztabu Generalnego WP płk. Aleksieja Pietrowa oraz ppłk. Kazimierza Kuligowskiego, kpt. Czesława Głazka i ppor. Stanisława Domańskiego przejęła formalnie w posiadanie służby topograficznej WP garnizon w Komorowie k. Ostrowi Mazowieckiej. Na początku stycznia 1953 r. rozpoczęto przenoszenie tam Oddziału Topogeodezyjnego. Jednocześnie zmieniono jego nazwę na 22. Samodzielny Oddział Geodezyjny oraz zwiększono stan osobowy do 208 żołnierzy i 32 pracowników. Głównym zadaniem oddziału było wykonywanie pomiarów geodezyjnych nie tylko na potrzeby wojska, lecz także gospodarki narodowej. Obiekty i urządzenia koszarowe w Komorowie przejęte przez jednostkę były wówczas bardzo zniszczone i zaniedbane. Skromny był również stan osobowy oddziału oraz jego środki materiałowe. Mimo to podjęto się niełatwego zadania odbudowy i adaptacji zdewastowanych obiektów.
Koszary w Komorowie zostały wybudowane przez Rosjan w latach 1888-1891. Wówczas stacjonowały tam dwa pułki piechoty i pułk artylerii polowej. W 1915 r. zajęła je armia niemiecka, a po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 r. stacjonowały tam do 1939 r. różne jednostki WP. W 1926 r. do Komorowa przeniesiono z Warszawy Szkołę Podchorążych Piechoty, która mieściła się tam do wybuchu II wojny światowej. W latach 1930-1934, kiedy szkołą dowodził płk Ludwik Bociański, w garnizonie powstał ośrodek sportowy, basen pływacki, kort tenisowy, kino-teatr oraz wiele pomników chwały oręża polskiego. Podczas II wojny światowej w koszarach funkcjonowało kilka placówek pracujących dla wojsk niemieckich; były tu rozlokowane m.in. liczne magazyny służb kwatermistrzowskich. W 1941 r. Niemcy urządzili w Komorowie jeden z największych obozów jeńców radzieckich. W latach 1944-1945 koszary zajęły wojska radzieckie, a po wojnie Wojsko Polskie. W latach 1945-1946 stacjonował tam 3. Berliński Pułk Piechoty oraz 1. Pułk Samochodowy, następnie do 1952 r. pułk rezerwowy.
W rozkazie specjalnym dowódcy Samodzielnego Oddziału Geodezyjnego ppłk. Kuligowskiego, dotyczącym przeniesienia oddziału do Komorowa, czytamy o tych pierwszych trudnych pracach:
W związku z przedyslokowaniem Samodzielnego Oddziału Geodezyjnego ustalam następujący plan czynności:
1. Całkowite przedyslokowanie Oddziału z wyjątkiem warsztatu mechanicznego i magazynu topogeodezyjnego - do dnia 25 marca 1953 r.
2. Warsztat mechaniczny i magazyn topogeodezyjny będzie przedyslokowany po zakończeniu robót adaptacyjnych w budynku nr 48.
3. Kwatermistrz oddziału kpt. Domański przygotuje do dnia 10 lutego 1953 r.:
-pomieszczenia koszarowe dla plutonu wartowniczego o stanie 1 oficer i 52 szeregowców,
-kuchnię żołnierską do całkowitego jej uruchomienia,
-w porozumieniu z kpt. Filipkiem ustalić posterunki, opracować instrukcję dla warty i dla poszczególnych posterunków,
-zorganizować konieczny remont budynków, a w pierwszej kolejności budynku nr 5. Remont w tym budynku rozpocząć od pierwszego piętra (zwrócić uwagę na naprawę pieców). Remont zakończyć do 1.03.1953 r.
-do dnia 1.03.1953 r. przygotować mieszkania na cały stan oficerów, podoficerów i pracowników cywilnych (mieszkania oczyścić, uzupełnić braki), na mieszkania przygotować rozdzielnik i nakazy.
Pierwszymi oficerami skierowanymi do Komorowa byli: kpt. Henryk Filipek, kpt. Czesław Głazek, kpt. Leonard Kownacki, kpt. Kazimierz Zięba, por. Stanisław Zając, kpt. Stanisław Domański, ppor. Sylwester Młynarski, ppor. Julian Gemra, ppor. Wacław Jośko, ppor. Wiesław Chrobociński, ppor. Stanisław Wysocki i ppor. Bolesław Szwed. W pierwszej połowie marca 1953 r. z Warszawy do Komorowa skierowano 60 żołnierzy zawodowych i 3 pracowników wojska; żyli oni w bardzo trudnych warunkach socjalno-bytowych. W garnizonie nie było hotelu ani internatu dla kadry, a żywili się w stołówce żołnierskiej.
W połowie kwietnia 1953 r. Departament Służby Samochodowej MON wyposażył oddział w 20 nowych pojazdów Gaz 67. Stopniowo zaczęto wycofywać konie taborowe, które były dotychczas podstawowym środkiem transportu topografów w terenie.
Na bazie 22. Samodzielnego Oddziału Geodezyjnego powstały w Komorowie kolejne jednostki topograficzne. Najpierw na podstawie zarządzenia szefa Sztabu Gen. WP nr 0310/Org. z 11.09.1953 r. powołano 19. Samodzielny Oddział Topograficzny, którego dowódcą został kpt. Henryk Filipek, a później mjr Adolf Oracz. Zasadniczą strukturę organizacyjną oddziału stanowiło pięć grup topograficznych złożonych wyłącznie z oficerów, którzy wykonywali wszystkie prace pomiarowe. Na czas prac przydzielano im żołnierzy służby zasadniczej i pracowników cywilnych z innych jednostek.
Kolejną jednostką, która powstała w Komorowie był 6. Samodzielny Oddział Topograficzny. Utworzono go w 1955 r. na mocy zarządzenia szefa Sztabu Generalnego WP nr 074/ Org. z 29 marca 1955 r. Jego dowódcą został mjr Henryk Filipek, który w swoich wspomnieniach opisuje okoliczności powstania oraz początkowy okres organizacji oddziału:
W styczniu 1955 r. przebywałem na urlopie z ówczesnym szefem Zarządu Topograficznego Sztabu Generalnego WP. Otrzymałem od niego propozycję napisania o tym, jak widziałbym nowy oddział topograficzny. W tym czasie byłem dowódcą 19 Samodzielnego Oddziału Topograficznego, który na swym wyposażeniu oprócz samochodów miał również kilkadziesiąt koni, będących przysłowiową kulą u nogi podczas wykonywania prac polowych. Mając doświadczenia z organizowania 19 sot pomyślałem o składzie takiego oddziału, który byłby bardziej operatywny, zmechanizowany w pełnym składzie i samowystarczalny. Układając etat, nie przypuszczałem, że może powstać na tej podstawie nowy oddział topograficzny.
W sierpniu 1955 r. 19. SOT realizował zadania w terenie, otrzymałem wówczas telegram od szefa Zarządu, aby w ciągu tygodnia, bezpośrednio w terenie przekazać obowiązki dowódcy oddziału szefowi sztabu. 28 sierpnia 1955 r. zameldowałem szefowi Zarządu o zdaniu obowiązków. Zapytał mnie, czy jestem bardzo zmęczony. Po otrzymaniu przeczącej odpowiedzi wręczył mi rozkaz dotyczący objęcia obowiązków dowódcy 6 sot, etat oddziału oraz klucze do pomieszczeń, w których miał się rozmieścić oddział. Na zakończenie rozmowy szef życzył mi powodzenia w organizowaniu oddziału i polecił, abym zameldował o jego zorganizowaniu 1 października 1955 r. Byłem zbyt oszołomiony, by protestować na krótki termin jaki otrzymałem na organizowanie oddziału. Wsiadłem do samochodu i pojechałem natychmiast do Komorowa. Obejrzałem „swoje włości” stojąc w osamotnieniu i pustce. Usiadłem na parapecie okna i rozmyślałem, od czego zacząć. Na początku zorganizowałem sztab i kancelarię.
Pierwszymi oficerami, którzy przybyli do oddziału, byli por. Kazimierz Tyburcy, objął stanowisko szefa sztabu i mjr Kazimierz Bobrowicz wyznaczony na stanowisko głównego inżyniera. Zatrudniłem również panią Kazimierę Czajową na stanowisko maszynistki. Do końca września przybyli jeszcze do oddziału: por. Roman Wodoracki na stanowisko dowódcy kompanii samochodowej i podporucznicy: Jan Jedynak, Henryk Tarkowski i Ryszard Siekiera na stanowisko dowódców plutonów. Sprawy kwatermistrzowskie zabezpieczał por. Kazimierz Klusko, który był wyznaczony na kierownika sekcji gospodarczej.
Źródło: CA W spis 1544/73 t. 1880, 2639 i 2027.
* Biuro Hydrografii Marynarki Wojennej
Samodzielne oddziały topograficzne (6. i 19.) etatowo liczyły po 61 oficerów, 11 podoficerów nadterminowych, 21 podoficerów zasadniczej służby wojskowej i 253 szeregowych. Sprzęt transportowy stanowiło 40 samochodów osobowo-terenowych, 20 ciężarowych, 2 motocykle i kilkanaście rowerów. Uzupełnieniem samochodów do 1959 r. były nadal konie taborowe. Podstawowym sprzętem pomiarowym były kierownice KB produkcji radzieckiej oraz teodolity i niwelatory firm Wild i Zeiss.
W 1953 r. zorganizowano w Komorowie filię Zakładów Kartograficznych Sztabu Generalnego, która 5 października 1955 r. na mocy zarządzenia szefa Sztabu Generalnego WP nr 214/org. stała się odrębną jednostką – 2. Samodzielnym Oddziałem Kartograficznym (2. SOK). Jego pierwszym szefem został kpt. Jan Jamiołkowski. Jednostka miała przejąć część zadań związanych z wykonywaniem prac kartograficznych i reprodukcyjnych, szczególnie dotyczących opracowania wydawnictw specjalnych na obszar Europy Zachodniej. Utworzenie jednostki poprzedzone było szkoleniem kadry w Zakładach Kartograficznych. Uruchomiono także kierunek szkolenia kartograficznego w jednym z plutonów Oficerskiej Szkoły Topografów w Jeleniej Górze. Równolegle ze szkoleniem kadry oficerskiej przeprowadzono szkolenie przyszłej załogi, rekrutującej się przede wszystkim z miejscowej młodzieży. Pierwszy kurs kartograficzny ukończyło 46 osób.
Początkowo 2. SOK składał się wyłącznie z Wydziału Kartograficznego (szef – kpt. Czesław Mizgalski), w którym opracowywano czystorysy map topograficznych i specjalnych. Dopiero pod koniec 1955 r. utworzono ruchomą sekcję reprodukcji, wyposażoną w zestaw PK-6 z maszyną offsetową firmy „Solna” i rozpoczęto druk map. W 1958 r. oddział wydrukował 145 godeł map przejezdności terenu o łącznym nakładzie 80 tys. egzemplarzy. W 1968 r. otrzymał dwukolorową maszynę offsetową PZO 6 i wówczas większość opracowań specjalnych (tajnych i poufnych) była drukowana w Komorowie. W 1984 r. rozpoczęła pracę wielkoformatowa maszyna offsetowa P-27 firmy Planeta, a w 1986 r. model P-24. Kolejna zmiana parku maszynowego nastąpiła w 1994 r., kiedy w RFN zakupiono dwukolorową maszynę offsetową firmy Heidelberg pozwalającą na druk map w formacie B-1, szybkie pasowanie kolorów i automatyzację.
Jesienią 1953 r. z Zarządu Topograficznego Sztabu Gen. WP skierowano do Komorowa mjr. Mieczysława Burga wraz z częścią kadry 91. Centralnej Składnicy Map w celu dostosowania pomieszczeń do potrzeb przyszłej składnicy. Wynikało to z planów utworzenia w Komorowie filii Zakładów Kartograficznych, a następnie 2. SOK i spodziewanego nasilenia druku map na potrzeby przyszłego Układu Warszawskiego. W efekcie 1 września 1953 r. powstała 92. Wojskowa Składnica Map, do której w listopadzie 1955 r. włączono warsztaty przyrządów geodezyjnych. Należy zaznaczyć, że wydawane przez służbę topograficzną mapy były wówczas niejawne i wymagały szczególnej ochrony. Z tego też powodu w oknach składnicy zamontowano kraty i siatki, a cały budynek odgrodzono od pozostałych budynków koszarowych. Wejście do składnicy umożliwiała specjalna przepustka.
W 1956 r. Zakłady Kartograficzne Sztabu Generalnego WP uzyskały status przedsiębiorstwa państwowego oraz zmieniły nazwę na Wojskowe Zakłady Kartograficzne (WZKart). Kierownicze stanowiska nadal obsadzano oficerami służby topograficznej, a zadania były wykonywane według planu Zarządu Topograficznego Sztabu Gen. WP.
Stałą troską ówczesnego kierownictwa służby topograficznej, oprócz wykonywania map topograficznych, było stworzenie w Wojsku Polskim sprawnego systemu zaopatrywania wojsk w mapy. Wynikało to z potrzeb ofensywnej doktryny Układu Warszawskiego, zakładającej prowadzenie działań wojennych na obszarach Europy Zachodniej. W tym celu powołano kolejne wojskowe składnice map. Na bazie 91. Centralnej Składnicy Map w Warszawie i 92. Wojskowej Składnicy Map w Komorowie utworzono w 1956 r. 93. Wojskową Składnicę Map w Białobrzegach koło Warszawy, która miała pełnić funkcję składnicy frontowej.
Gdy 17 grudnia 1956 r., po ośmiu latach więzienia, do służby powrócił płk Teodor Numienko, rozpoczęło się wycofywanie z wojska polskiego oficerów radzieckich. Jednak przynależność do Układu Warszawskiego w dalszym ciągu określała kierunki prac kartograficznych i geodezyjnych oraz rzutowała na zmiany strukturalne. Do wykonywania map dla obszarów leżących poza Polską angażowano znaczny potencjał służby, co z kolei nie pozwalało na pełne kartograficzne opracowanie obszaru Polski.
Zintensyfikowanie prac geodezyjnych związanych głównie z zagęszczeniem sieci geodezyjnej na potrzeby opracowania map w skali 1:10 000 spowodowało wydzielenie do tego całej jednostki topograficznej. W tym celu 22. Samodzielny Oddział Topograficzno-Geodezyjny zmienił profil na wyłącznie geodezyjny, w związku z tym zmianie uległa także jego nazwa na 22. Samodzielny Oddział Geodezyjny (22 SOG).
W 1958 r. nasiliły się trudności w zaspokajaniu potrzeb bytowych w garnizonie. Staraniem ówczesnego szefa służby topograficznej gen. Teodora Naumienki w Komorowie powołano Wydział Administracyjno-Gospodarczy (WAG), którego pierwszym szefem został mjr Bogusław Kamforowski, a w 1963 r. – 27. Batalion Samochodowy, którego pierwszym dowódcą był mjr Edward Łyczkowski. Jednostki te miały odciążyć oddziały topograficzne od prowadzenia spraw gospodarczych, kwaterunkowych, transportowych oraz ochrony obiektów. W następnych latach jednostki te często wykonywały zadania tylko dla swoich celów, co było z kolei przyczyną wielu nieporozumień i wzajemnych pretensji.
14 maja 1955 r. został zawarty Układ Warszawski, po pewnym czasie do jego struktury dowodzenia włączono również oficerów służby topograficznej WP, którzy byli na stanowiskach starszych specjalistów Oddziału Topograficznego Zarządu Operacyjnego i odpowiadali za koordynację zadań wykonywanych przez naszą służbę na rzecz układu koalicyjnego. W praktyce ich kontakt ze służbą był bardzo sporadyczny. Rosjanie, prawdopodobnie na podstawie materiałów źródłowych przekazywanych przez naszą służbę, sami opracowywali mapy na obszar Polski i Europy Zachodniej. Świadczą o tym mapy, które pozostały w rosyjskich składnicach po wycofaniu w 1995 r. z Polski wojsk rosyjskich. Przedstawicielami polskiej służby topograficznej przy UW byli kolejno: płk Zygmunt Popławski (1978-1983), ppłk Ryszard Kupidłowski (1983-1987), płk Adam Wojnar (1987-1990), płk Zbigniew Bartosz (1990-1991).
W 1962 r., realizując założenia doktryny UW polegające na tworzeniu w Wojsku Polskim mobilnych specjalistycznych jednostek wojskowych, zdolnych do samodzielnego działania poza obszarem własnego kraju, przy pułkach zabezpieczenia okręgów wojskowych sformowano ruchome drukarnie map. Ich zadanie polegało głównie druku map specjalnych i dokumentów podczas działań bojowych. W czasie ćwiczeń dowódczo-sztabowych oraz zwykłych ćwiczeń drukarnie wydawały wiele map i dokumentów specjalnych, szczególnie pomocnych przy ocenie warunków terenowych.
W 1969 r. w Komorowie sformowano kolejną specjalistyczną jednostkę – Wojskowe Obserwatorium Astronomiczno-Grawimetryczne (WOAG), którego kierownikiem został płk Remigiusz Szczepaniak. Początki WOAG sięgają 1960 r., kiedy to na terenie Garnizonu Komorowo przy 22. SOG utworzono poligon doświadczalny, przekształcony później w pole doświadczalno-szkoleniowe, na którym wybudowano słup astronomiczny i mirę. Pierwsze obserwacje astronomiczne w celu wyznaczenia długości i szerokości geograficznej oraz azymutu przeprowadził w 1961 r. mjr Remigiusz Szczepaniak. W 1980 r. jednostka ta otrzymała w Komorowie nowy budynek, w którym oprócz specjalistycznej aparatury umieszczono planetarium.
W 1969 r. w Drawnie powstała nowa 94. Wojskowa Składnica Materiałów Topograficznych. Organizował ją kpt. Romuald Paszek, a pierwszym kierownikiem był kpt. Witold Twarowski. Gromadzono tam wydawnictwa kartograficzne głównie na potrzeby czasu wojennego, szczególnie na obszar Europy Zachodniej. Traktowana była jako składnica frontowa. Z uwagi na złe warunki przechowywania map i wydawnictw kartograficznych oraz zmianę doktryny politycznej składnica ta na mocy zarządzenia dowódcy POW nr 436 z 11.02.1992 r. została przeniesiona do Torunia i włączona do 6. Samodzielnego Oddziału Topogeodezyjnego; zmieniono również jej przeznaczenie.
W 1970 r. nastąpiła gruntowna reorganizacja służby topograficznej. Oddziały polowe zmieniły etat, nazwę (na topogeodezyjne) i zostały włączone do okręgów wojskowych: 22. Samodzielny Oddział Topogeodezyjny – do Warszawskiego Okręgu Wojskowego z siedzibą w dotychczasowym garnizonie Komorowo, 19. Samodzielny Oddział Topogeodezyjny – do Śląskiego Okręgu Wojskowego z siedzibą w Lesznie i 6. Samodzielny Oddział Topogeodezyjny – do Pomorskiego Okręgu Wojskowego z miejscem stacjonowania w Toruniu. Decyzja ta prowadziła do rozproszenia potencjału służby topograficznej. Jednostki otrzymywały ze sztabów okręgów wojskowych wiele zadań niezwiązanych ze swoim przeznaczeniem. W opinii wyższych przełożonych decyzja ta miała na celu „uwojskowienie” służby topograficznej, w rzeczywistości zaś wynikała z lansowanych przez ówczesnego szefa służby topograficznej gen. W. Kozaka założeń doktrynalnych Układu Warszawskiego oraz koncepcji wykorzystania tych jednostek w przypadku wojny do wspierania (pod względem topogeodezyjnym) wojsk rakietowych i artylerii. W innych krajach byłego bloku socjalistycznego (Bułgaria, Czechosłowacja, Rumunia) służby topograficzne pozostawały w tym czasie scentralizowane i jednostki topograficzne nadal podlegały szefom służb topograficznych poszczególnych armii.
W ramach tej reorganizacji sformowano – na bazie istniejących już ruchomych drukarni map przy pułkach zabezpieczenia – okręgowe drukarnie i składnice map. Powstały wówczas 2. Okręgowa Drukarnia i Składnica Map w Bydgoszczy oraz 4. Okręgowa Drukarnia i Składnica Map we Wrocławiu. Głównym zadaniem tych jednostek był druk wznowień map topograficznych i bojowych dokumentów graficznych szczególnie na potrzeby okręgów, utrzymanie niezbędnych zapasów map na użytek bieżący dla dowództw i sztabów oraz wojsk okręgu, a także utrzymanie w gotowości polowej (ruchomej) drukarni.
W 1974 roku 91. CSM została przeformowana na Oddział Zabezpieczenia Topograficznego (OZT). Wcześniej, w 1972 r. utworzono Centralną Składnicę Materiałów i Sprzętu Technicznego Służby Topograficznej. Była ona odpowiedzialna za zaopatrzenie materiałowe i sprzętowe jednostek topograficznych, w 1985 r. włączono ją w skład Oddziału Zabezpieczenia Topograficznego.
Na początku 1987 r. w Garnizonie Komorowo przeprowadzono kolejne zmiany polegające na rozformowaniu 27. Batalionu Samochodowego, reorganizacji 2. SOK i 22. SOTG (ostatniemu nakazano prowadzenie samodzielnej gospodarki materiałowej oraz przejęcie zaopatrzenia wszystkich jednostek i instytucji wojskowych garnizonu). Była to korzystna decyzja, dawała bowiem większą samodzielność 22. SOTG.
Natomiast w 1988 r. rozwiązano Samodzielny Oddział Fotogrametryczny stacjonujący w Warszawie i Wojskowe Obserwatorium Astronomiczno-Grawimetryczne z Komorowa, a w ich miejsce utworzono Wojskowy Ośrodek Geodezji i Teledetekcji z siedzibą w Warszawie. Jedynie Oddział Geodezji, Astronomii i Geofizyki – ze względu na odpowiednią bazę – pozostawiono w Komorowie. Pierwszym szefem ośrodka został płk. Szymon Barna.
W procesie zabezpieczenia wojsk w mapy i wydawnictwa topograficzne ważną rolę odgrywały wydziały topograficzne sztabów okręgów wojskowych. Ich głównym zadaniem było: organizowanie w okręgach, zarówno w okresie pokoju, jak i w czasie wojny, systemu zaopatrzenia wojsk w mapy, przygotowywanie dokumentów związanych z oceną warunków terenowych na potrzeby sztabów oraz organizowanie szkolenia wojsk z topografii wojskowej. Ich rola i znaczenie zwiększyły się po 1971 r., kiedy okręgom wojskowym podporządkowano polowe jednostki topograficzne. Wówczas wydziały sprawowały nadzór nad jednostkami topograficznymi, mimo że jednostki te formalnie podlegały szefom sztabów okręgów wojskowych. Wydziały powołano w 1952 r., ich pierwszymi szefami byli: w POW – mjr Bohdan Bohonos, w ŚOW – mjr Edmund Wodzyński, w WOW– mjr Adolf Oracz.
Po odejściu w 1956 r. oficerów radzieckich służbą topograficzną kierowali kolejno: gen. bryg. Teodor Naumienko (1956-1968), gen. bryg. Wiktor Kozak (1968-1974), gen. bryg. Leon Sulima (1976-1983), płk Zenon Biesaga (1983-1990), płk Jan Stanisz (1990-1991), płk Henryk Bednarek (1991-1995), płk Andrzej Trysła (1995-1998), następnie płk Eugeniusz Sobczyński. Należy nadmienić, że w latach 1974-1976 czasowo obowiązki szefa pełnił płk Cezary Lipert.
Znaczny wkład w prowadzenie pomiarów i opracowywanie kolejnych wydań map wnieśli szefowie oddziałów i wydziałów Zarządu Topograficznego Szt. Gen. WP, a szczególnie: płk Wojciech Brzosko, płk Jan Chryszczanowicz, płk Czesław Sworowski, płk Zygmunt Reinisz, płk Michał Bieniek, płk Stanisław Zając, płk Władysław Domański, płk Feliks Osowski, płk Czesław Głazek, płk Czesław Landowski, płk Marian Walerowicz, płk Zygmunt Warchoł, płk Kazimierz Zięba.
© E. Sobczyński
|
