|
Ppłk Jerzy Lewakowski ps. „Vocavelli”
p.o. szefa Wojskowego Instytutu Geograficznego od 21 marca 1935 r. do 15 kwietnia 1936 r. szef Wojskowego Instytutu Geograficznego od 25 sierpnia 1939 r. do 17 września 1939 r.
Jerzy Lewakowski urodził się 23 marca 1891 r. we Lwowie jako syn Aleksandra i Eugenii z d. Dębickiej. W 1909 r. zdał maturę i rozpoczął studia na wydziale Budownictwa Lądowego Politechniki Lwowskiej, do wybuchu I wojny światowej ukończył 6 semestrów.
Od 1906 r. brał czynny udział w pracach organizacji niepodległościowych, należał między innymi do Kół Młodzieży Gimnazjalnej, zaś od czasu powstania skautingu do Sztabu Skautowego zorganizowanego przez Andrzeja Małkowskiego.
Od 1910 r. do wybuchu I wojny światowej był członkiem Naczelnej Komendy Skautowej, aktywnie uczestniczył w organizowaniu i redagowaniu „Skauta Lwowskiego”. Od początku powstania Drużyn Polowych przy Towarzystwie „Sokół Macierz” we Lwowie należał do pierwszych oficerów tej organizacji, był dowódcą plutonu, a następnie zastępcą Drugiej Akademickiej Drużyny Polowej. Równocześnie był instruktorem terenoznawstwa na obozach skautowskich.
Pierwsze dni mobilizacji w 1914 r. zastały go na międzyzaborowym obozie instruktorskim w Skole. 27 lipca 1914 r. został wcielony do armii austriackiej i skierowany do Szkoły Oficerów Rezerwy Artylerii w Krakowie. Ukończył ją w stopniu chorążego i 1 maja 1915 r. został skierowany na front. Jako oficer pododdziałów artylerii brał udział w walkach na froncie rosyjskim, serbskim, rumuńskim, a od lutego 1917 r., jako dowódca baterii artylerii na froncie włoskim. 22 lutego 1918 r. został ranny w głowę, przeszedł operację oka, a po wyleczeniu pełni służbę w batalionie zapasowym 2. Pułku Artylerii Ciężkiej w Krakowie, który stacjonował przy ul. Montelupich.
20 października 1918 r. nawiązał kontakt z komendantem WP w Krakowie płk. Roją, a po ukazaniu się jego pierwszego rozkazu nakazującego oficerom narodowości polskiej obejmować dowodzenie nad jednostkami zaborców, 31 października 1918 r. – pełniąc służbę oficera dyżurnego – przejął dowodzenie 2. Pułkiem Artylerii Ciężkiej (2 PAC). Organizował ochronę pobliskiego szpitala oraz zabezpieczał magazyny sprzętu saperskiego, artyleryjskiego i żywnościowego przed grabieżą i zniszczeniem.
5 listopada 1918 r. przekazał dowództwo nad 2 PAC kpt. Krystianowi Dobrzańskiemu, a sam objął dowództwo nad pociągiem pancernym Nr 2 „Śmiały”. Dowodził nim podczas odsieczy dla Lwowa, wsławił się w bitwie pod Przemyślem i Bokończycami. W następnych dniach zabezpieczał przejazd pierwszych pociągów z żywnością dla ludności Lwowa.
Z powodu ciężkiej choroby w połowie grudnia 1918 r. powrócił do Krakowa, gdzie kolejno był instruktorem, nauczycielem i wykładowcą w 1. Krakowskim Pułku Artylerii Wałowej i Korpusie Kadetów. Ponadto uczestniczy w zajęciach Instytutu Sztuk Pięknych w Krakowie na kierunku Architektura.
2 maja 1920 r. został przeniesiony do Departamentu Broni Głównej w Ministerstwie Spraw Wojskowych, gdzie pełnił obowiązki kierownika Wydziału Wyszkolenia, a następnie kierownika Referatu Regulaminów.
Podczas wojny polsko-rosyjskiej w 1920 r. był referentem w Oddziale Operacyjnym przy Dowództwie 1. Armii.
Od 6 kwietnia do 30 września 1923 r. przebywał na kursie dowódców dywizjonów w Szkole Strzeleckiej Artylerii w Toruniu. Po jego ukończeniu z wynikiem bardzo dobrym został skierowany do Szkoły Podchorążych w Warszawie, gdzie kolejno był dowódcą baterii szkolnej i instruktorem artylerii.
Od 2 października 1924 r. do 18 marca 1925 r. przebywał na kursie doskonalenia w Wyższej Szkole Wojennej w Warszawie. Kurs miał przygotowywać oficerów do studiów. Z uwagi na sytuację rodzinną (był w trakcie rozwodu) nie został zakwalifikowany na studia. Następnie przez rok był wykładowcą w 5. Pułku Artylerii Ciężkiej w Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii oraz instruktorem artylerii i dyrektorem nauk w Szkole Podchorążych w Warszawie.
Przełomowy dzień w życiu majora Lewakowskiego (kolejne awanse: porucznik 1 lutego 1918 r., kapitan – 1 czerwca 1919 r., major – 15 sierpnia 1924 r.) był 16 maja 1926 r. i rozpoczęcie służby w Wojskowym Instytucie Geograficznym. Początkowo pracował na stanowiskach kierownika Działu Ewidencji i Konstrukcji Map później – kierownika Samodzielnego Referatu Organizacji i Mobilizacji.
1 lipca 1932 r. został zastępcą szefa WIG i na tym stanowisku pozostał do wybuchu II wojny światowej, kiedy to po objęciu przez płk. Tadeusza Zieleniewskiego obowiązków dowódcy 33. DP został szefem instytutu. Należy nadmienić, że od 21 marca 1935 r. przez rok (w czasie odbywania przez płk. Zieleniewskiego praktyki na stanowisku dowódcy piechoty dywizyjnej) pełnił obowiązki szefa WIG.
We wrześniu 1939 r. kierował ewakuacją WIG do Lwowa, gdzie w Zakładach Książnica-Atlas prof. E. Romera podjęto druk map i dokumentów topograficznych.
16 września 1939 r. Lewakowski zarządził przeniesienie WIG do Stanisławowa i dalej na południe. Dzięki tej decyzji wielu oficerów geografów wraz ze sprzętem i materiałami (np. matryce) przedostało się na Węgry. Tam oficerowie zostali internowani w obozie w Eger koło Miszkolca. Sprzęt i materiały kartograficzne zostały przekazane przedstawicielom węgierskiej służby geograficznej.
Sam Lewakowski pozostał we Lwowie do czasu wkroczenia Armii Czerwonej. Został osadzony przez NKWD w obozie jenieckim w Kozielsku, skąd między 4 a 9 kwietnia 1940 r. wywieziono go do Katynia i zamordowano.
Zidentyfikowany został pod nr. 4011. Przy zamordowanym odnaleziono telegram, kartę szczepień i trzy pocztówki.
Zasługi ppłk. Lewakowskiego dla wojskowej służby geograficznej są znaczne. Już w 1914 r. ukazał się „Klucz znaków przyjętych przez mapy rosyjskie i ich interpretacja” jego autorstwa, a w 1916 r. nakładem Związku Polskich Gimnastycznych Towarzystw Sokolich pierwszy polski podręcznik terenoznawstwa pt. „Terenoznawstwo i kartografia wojskowa”. W 1920 r. ukazał się wydany przez Ministerstwo Spraw Wojskowych podręcznik, tym razem adresowany do kadry WP pt: „Terenoznawstwo i kartografia wojskowa”. W recenzji T. Szumeńskiego zamieszczonej na łamach Polskiego Przeglądu kartograficznego 1923-1924, nr 1, na str. 89 czytamy: Książka p. Lewakowskiego jest pierwszą u nas publikacją z zakresu całokształtu kartografii, a chociaż poświęcił ją autor celom wyłącznie wojskowym, ma ona znaczenie dla każdego, kto zajmuje się kartografią, albo kogo bodaj interesuje mapa, a przede wszystkim dla nauczania geografii. Dla wojskowego jest ona zupełnie dobrym informatorem we wszystkich zjawiskach w terenie, daje mu pojęcie o treści i czytaniu mapy, zapoznaje go w jasnym i zwięzłym wykładzie z mapą specjalną byłych państw zaborczych, wreszcie daje mu szereg rozumnie dobranych ćwiczeń (znaczenia militarnego) z obliczeń wartości terenowych.
W następnych latach napisał wiele artykułów w „Wiadomościach Służby Geograficznej”:
• Wiatr od morza. Sprawozdanie z II Zjazdu Słowiańskich Geografów i Etnografów czerwiec 1927 r., WSG 1927, nr 2, s. 159;
• W 40-lecie pracy naukowej prof. E. Romera, WSG 1934, nr 3, s. 433;
• Międzynarodowa wystawa kartograficzna w Warszawie 1934 r., WSG 1935, nr 1-2, s. 173;
• Mapa terenów powodzi lipcowej 1934 r., WSG 1935, nr 3-4, s. 288;
• Na kartograficznym i pomiarowym ekranie Abisynii, WSG 1936, nr 1, s. 279;
• Pomiar, mapa i obrona kraju. Rozważania z okazji dziesięciolecia Wiadomości Służby Geograficznej, WSG 1937, nr 3-4, s. 1.
Lewakowski był współorganizatorem założonej 3 grudnia 1923 r. Sekcji Geograficznej Towarzystwa Wiedzy Wojskowej. Jej członkowie powierzyli mu w 1927 r. stanowisko redaktora naczelnego kwartalnika „Wiadomości Służby Geograficznej”. Jako wieloletni redaktor położył nieocenione zasługi w rozwoju takich dyscyplin nauki jak: geografia, kartografia, geodezja i topografia. Do współredagowania kwartalnika zaangażował najwybitniejszych ludzi nauki w kraju i za granicą w tym profesorów: J. Krasowskiego, E. Romera, B. Olszewicza, L. Grabowskiego, K. Buczka, St. Lencewicza. Pod jego redakcją kwartalnik stał się głównym periodykiem specjalistycznym w kraju.
Jako zastępca szefa WIG kierował Wydziałem Administracyjnym, Samodzielnym Referatem Ogólnym oraz Oficerską Szkołą Topografów. Z jego inicjatywy w 1934 r. przemianowano Szkołę Służby Wojskowo-Geograficznej przy WIG z 10-miesięcznego szkolenia w dwuletnią szkołę (Dziennik Rozk. MSWoj. Nr 9 z 22.11.1934 r.). We wszystkich działaniach dał się poznać jako dobry organizator, inicjator wielu rozwiązań przyczyniających się do właściwego zaopatrzenia wojsk w mapy.
W środowisku cywilnym położył znaczne zasługi przy współorganizowaniu Zjazdu Geografów i Etnografów Słowiańskich (1927 r., 1936 r.), Międzynarodowego Kongresu Geografów (1934 r.) oraz konferencji naukowych i wystaw kartograficznych.
Został odznaczony m.in. Srebrnym Krzyżem Zasługi (1923 r.), Medalem Pamiątkowym za wojnę 1918-1921 r. (1928 r.), Medalem 10-łecia Odzyskania Niepodległości (1928 r.), Medalem Niepodległości (1932 r.).
Źródło:
- Encyklopedia Wojskowa, T. 4, Warszawa 1934, s. 33.
- Teczka akt personalnych ppłk. J. Lewakowskiego, CAW.
- J. Lewakowski, Terenoznawstwo i kartografia wojskowa. Podręcznik dla organizacji wojskowych i drużyn skałtowych, Lwów 1916.
- B. Roja, Legendy i fakty, Warszawa 1932, s. 59.
- Od redakcji, "Wiadomości Służby Geograficznej" 1929, nr 3, s. 15.
- M. Kozłowski, Między Lwowem a Zbruczem, walki o Lwów i Galicję Wschodnią 1918-1919, Kraków 1990.
- Polskie Siły Zbrojne, t. 1, cz. 2, s. 418-420; t. 1, cz. 3, s. 647, Londyn 1951.
- B. Dzikiewicz, Z teodolitem pod Monte Cassino, Warszawa 1984.
- Lista katyńska - Jeńcy obozów Kozielsk-Ostaszków-Starobielsk, Londyn 1974.
- Polski Słownik Biograficzny, t. XXI, zeszyt 4, s. 200.
© E. Sobczyński
|
