Kartografia

Eugeniusz Sobczyński

Pierwsze wydawnictwo służby topograficznej WP ukazało się już w 1945 r. Była to mapa Polski w skali 1:1 000 000, kreślona piórkiem łącznie z nazewnictwem, ukazująca po raz pierwszy Polskę w nowych granicach, z polskimi nazwami na Ziemiach Północnych i Zachodnich. Do ciekawostek należy zadrukowana wcześniejsza informacja na dolnym marginesie tej mapy, dotycząca granic państwowych: Granice: 1. na wschodzie zgodnie z umową w Moskwie – 1945 r.; 2. na zachodzie – granice administracji polskiej zgodnie z uchwałami Konferencji w Poczdamie 1945 r.; 3. na południu podług stanu z dn. 1 X 1939 r.; 4. na Zaolziu granice z przed 1 XI 1938 r.

Zadrukowanie tej informacji wynikało z tego, że dokładny przebieg granicy w terenie nie był faktycznie wytyczony.
Nazwy miejscowości leżących za wschodnią granicą, a należących przed wybuchem wojny do Polski, na mapie podano jeszcze według terminologii polskiej. Polskie nazewnictwo zostało także zastosowane na obszarze Ziem Odzyskanych. Mapa przedstawiała również nowy podział kraju na województwa i powiaty. Została wykonana w odwzorowaniu stożkowym Albersa z wiernie odwzorowanymi równoleżnikami 51°30' i 53°30'. Było to wydanie tymczasowe, w niewielkim nakładzie, przeznaczone prawie wyłącznie do użytku służbowego. Mapa drukowana była na papierze, który otrzymano od Rosjan. Jak się później okazało, papier ten znaleziono w Poznaniu, a był przedwojennym papierem WIG, na którym drukowano mapy taktyczne w skali 1:100 000. Format papieru był zbyt nieodpowiedni, z konieczności więc mapę wydrukowano na dwóch wąskich arkuszach.

W 1947 i 1948 roku na podstawie tejże mapy wydano dwie kolejne, również w skali 1:1 000 000. Wariant A jako wydanie warstwobarwne zawierał wszystkie elementy krajobrazu naturalnego i kulturowego, oprócz lasów. Na potrzeby osadnictwa, rozmieszczenia podstawowych urządzeń gospodarczych, bonitacji gleb itp. wydano mapę w wariancie B, na której pokazano obszary zalesione i rzeźbę terenu za pomocą warstwic. Na mapie z 1948 r. przedstawiono nowy przebieg wschodniej granicy oraz podział administracyjny kraju na 19 województw. Miejscowości za wschodnią granicą mają już nazwy radzieckie.

Również Biuro Hydrograficzne Marynarki Wojennej, pomimo bardzo ciężkich warunków (brak wyposażenia oraz odpowiednio przygotowanych specjalistów kartografów), już w 1946 r. wydało pierwszą mapę nawigacyjną obejmującą obszar Zatoki Gdańskiej (w skali 1:75 000), a w następnych latach mapy morskie Bałtyku w skalach 1:60 000 i 1:150 000.

Oryginalnym i nowatorskim dziełem była wydana w 1947 r. przez WIG pierwsza mapa samochodowa Polski w skali 1:1 000 000. Zawierała informacje opisowe dla turystów i po raz pierwszy przedstawiono nie tylko stan dróg o nawierzchni twardej, lecz także rodzaje nawierzchni. Wyróżniono:
- nawierzchnie prasowane (asfalt, beton);
- nawierzchnie układane (kostka, klinkier);
- nawierzchnie ubijane (tłuczeń, bruk).



Na podstawie tego wydania już w 1948 r. WIG opracował bardzo potrzebną administracji państwowej mapę administracyjną kraju z podziałem na województwa i powiaty. Wyróżniała się ona bardzo rozbudowanym nazewnictwem.

W latach 1947-1948 WIG wydał także 12-arkuszową mapę Polski w skali 1:500 000 (ścienną, typu gabinetowego). Szatą graficzną i zakresem treści nawiązywała ona do przedwojennej publikacji kartograficznej w tej skali. Każdy arkusz obejmuje 3° długości i 2° szerokości geograficznej. Została ona opracowana w odwzorowaniu stożkowym równoodległościowym. Rzeźbę terenu przedstawiono warstwicami co 20 m, z tym że każdą warstwicę 100-metrową pogrubiono. Na obszarach górskich zostały pogrubione warstwice 500-metrowe. Nowością było to, że po raz pierwszy umieszczono na niej tak dużą liczbę nazw osiedli ziem włączonych do Polski, a mankamentem – zbyt wąska czcionka użyta do opisu osiedli, co zmniejszało czytelność. Wynikało to z braku odlewu czcionki o odpowiedniej wielkości. Warto nadmienić, że WIG w owym czasie udostępnił różnym zakładom i instytucjom naukowym poszczególne elementy tej mapy, na przykład: rzeźbę terenu, wody i lasy, co umożliwiało prowadzenie prac naukowych oraz wydawanie pomocy szkoleniowych.



W 1948 roku rozpoczęto prace redakcyjne nad Polityczną Mapą Europy w skali 1:6 000 000 (skala robocza 1:5 000 000). Nazewnictwo dla obszarów poza Polską było na niej podwójne – oficjalne, obowiązujące na danym terenie, a w nawiasie podawano tradycyjne nazwy polskie. Gotowa w 1949 r. mapa prawdopodobnie ze względów politycznych nie doczekała się publikacji. Dopiero w 1953 r., po zmianach redakcyjnych i merytorycznych, wydano ją w skali 1:5 000 000. Mapa zasługuje na uwagę także z tego względu, że Niemcy przedstawiono na niej jako jedno państwo, bez podziału na RFN i NRD.

Od 1947 r. WIG rozpoczął systematyczne wydawanie nowej mapy topograficznej w skali 1:100 000. Bazowała ona na elementach konstrukcyjnych (matematycznych) przedwojennej mapy taktycznej w skali 1:100 000, takich jak: rozmiary elipsoidy, poziom odniesienia, podział na arkusze, znaki umowne. W latach 1949-1955 wydano ogółem 380 arkuszy godłowych tej mapy (około 98% powierzchni kraju). Materiał podstawowy stanowiły przedwojenne mapy WIG, a w przygotowaniu obszarów Ziem Zachodnich i Północnych wykorzystano m.in. mapy niemieckie: Karte des Deutschen Reiches w skali 1:100 000 (wydaną w latach 1926-1940), Messtisch-Blatter w skali 1:25 000 (1923-1942) oraz Grundkarte w skali 1:5000 (dwie ostatnie zwłaszcza przy opracowaniu rzeźby terenu). Izobaty na Bałtyku wykonano na podstawie mapy angielskiej w skali 1:132 800 z 1947 r. Arkusz obejmował 30' długości i 15' szerokości geograficznej.




Mapę opracowano w skali roboczej 1:50 000 (do której powiększono materiał podstawowy) i rysowano w sekcjach: A i B. Sytuację na mapie zaktualizowano pobieżnie w terenie oraz częściowo na podstawie zdjęć lotniczych, na wszystkich arkuszach zaktualizowano drożnię i nazewnictwo. Wydanie to potocznie określono: Borowa Góra (BG) od nazwy lokalnego układu współrzędnych prostokątnych przyjętych dla tych map. Drukowano ją najpierw w trzech kolorach: sytuacja z nazwami w czarnym, wody w niebieskim, rzeźba terenu w brązowym, później dodano zielony nadruk na lasy i czerwony na drogi, co znacznie zwiększyło czytelność; w końcowym etapie była drukowana w pięciu kolorach. Pierwszy wydrukowany arkusz (pas 33, słup 19 - WOLIN) szef WIG płk Teodor Naumienko przedstawił na Zjeździe Polskiego Towarzystwa Geograficznego w Poznaniu w 1948 r.

W następnych latach znaki umowne omawianej mapy uległy pewnym modyfikacjom, idącym w kierunku uproszczenia i zmniejszenia pracochłonności (zmiany dotyczyły głównie sygnatury lasu). W drugiej połowie 5-letniego okresu wydawania mapy przy jej opracowaniu wykorzystywano także zdjęcia lotnicze, np. do korygowania zasięgu lasów, nanoszenia lub usuwania zabudowań oraz dróg polnych i leśnych.

Na podstawie tych map można zaobserwować zmieniające się podejście do problemu utajniania map. Otóż mapy wydane w 1947 i 1948 r. były jawne, w latach 1949-1950 jawne lub do użytku służbowego, a po 1950 r. miały nadruk „Tajne”. Formalnie zagadnienia ochrony materiałów geodezyjnych i kartograficznych regulowała Uchwała nr 570/52 Rady Ministrów z 9 lipca 1952 r., na mocy której całkowicie utajniono mapy topograficzne; uchwała obowiązywała przez 40 lat. Mapy topograficzne przestały być ogólnodostępne, wojsko korzystało z nich bez ograniczeń, ale podlegały one ścisłej ewidencji i tylko w ograniczonym zakresie były udostępniane instytucjom cywilnym. Ponieważ cywilna służba geodezyjna nie była w stanie wykonać odpowiednich jawnych map topograficznych dla obszaru całego kraju, spowodowało to pewne zahamowanie rozwoju niektórych dyscyplin naukowych, na przykład geologii i hydrologii, a także prac gospodarczych. W urzędach wykorzystywano stare mapy niemieckie lub mapy polskie z okresu międzywojennego, powielane w sposób prymitywny metodą światłokopii na papierze ozalidowym.



W latach 1948-1954, wykorzystując powiększenie robocze (1:50 000) przyjęte przy redagowaniu mapy w skali 1:100 000, wydano mapę w skali 1:50 000. Pod względem zawartości treści informacyjnej nie różniła się ona od tej w skali 1:100 000. Wydawano arkusze pojedyncze o wymiarach 15’ x 15’ oraz podwójne (30” x 15’), łącznie były to 624 arkusze. Większość z nich miała charakter tymczasowy; na ramce umieszczono napis: siatka współrzędnych do celów artyleryjskich nie nadaje się. Mimo to aż do 1987 r. były na nich dokumentowane przez cywilnych naukowców dane geofizyczne i geologiczne.

Aby zaspokoić bieżące potrzeby armii WIG wydał fotomechaniczne reprodukcje arkuszy niemieckiej mapy w skali 1:100 000 oraz opracowane całkowicie od nowa arkusze mapy w skali 1:300 000, z napisem „wyłącznie do użytku służbowego”.

W 1952 r. służba topograficzna wydała drukiem reprodukcje wojskowych, radzieckich map topograficznych w skali 1:100 000 i 1:200 000 w układzie 1942. Zmieniono tylko nazewnictwo i dokonano pobieżnej aktualizacji na podstawie zdjęć lotniczych. W tym samym roku przystąpiono do wydania mapy topograficznej w skali 1:50 000, biorąc za podstawę wojskową mapę radziecką w układzie 1942. Mapę aktualizowano na podstawie posiadanych materiałów kartograficznych i zdjęć lotniczych z zachowaniem stosowanych na niej znaków topograficznych. Żadna z wydanych map nie pokrywała całego obszaru Polski.

Aż do 1955 r. w zaopatrzeniu wojska w mapy panowała duża różnorodność Podczas ćwiczeń sztabowych oraz przy opracowaniu dokumentów planistycznych wykorzystywane były, oprócz map powojennych, mapy niemieckie i rosyjskie, wykonywane przed wojną i w czasie jej trwania oraz polskie z okresu międzywojennego.

Obecnie pierwsze powojenne opracowania kartograficzne oceniane są bardzo pozytywnie zarówno pod względem zawartości informacji, jak i grafiki, mimo iż WIG w tym czasie nie miał odpowiednich materiałów źródłowych, wykwalifikowanych kadr ani właściwego sprzętu poligraficznego.

Pierwsze powojenne wydawnictwa kartograficzne nie były jednolite, opierały się na różnorodnych materiałach źródłowych, dlatego postanowiono podjąć prace nad szeregiem skalowym map topograficznych w podziale arkuszowym, wyprowadzonym z międzynarodowej mapy świata w skali 1:1 000 000 (opartym na jednorodnym zdjęciu topograficznym w skali 1:25 000). Prace rozpoczęły się w 1953 r. Część polowa była realizowana wspólnym wysiłkiem Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii, Służby Topograficznej WP oraz topografów Armii Radzieckiej. Ze względu na niejednorodność przedwojennych map 1:25 000 w pracach tych przyjęto różne metody, zależnie od kartowanego obszaru. Były to:

? unacześnianie polowe (pełna aktualizacja z wykorzystaniem zdjęć lotniczych) przemontowanych przedwojennych materiałów kartograficznych w skali 1:25 000. Metodę tę zastosowano na Ziemiach Zachodnich oraz na Pomorzu Gdańskim i w Poznańskiem. Niewielki obszar na Kaszubach, gdzie materiał przedwojenny charakteryzowała niska jakość, zdjęcia rzeźby terenu pokryto nowymi zdjęciami topograficznymi. Północno-wschodnią część Ziem Odzyskanych zaktualizowano wyłącznie kameralnie na podstawie zdjęć lotniczych, bez sprawdzenia w terenie; podobnie opracowano nazewnictwo (według materiałów Komisji Ustalania Nazw Miejscowości);
? metoda stereofotogrametryczna uniwersalna oraz zróżnicowana, czyli opracowanie zdjęć lotniczych na przyrządach fotogrametrycznych, a następnie sprawdzenie i uzupełnienie treści arkusza w terenie;
? metoda kombinowana polegająca na wykonaniu zdjęcia stolikowego w skali 1:20 000 na fotoplanie (niebieskiej kopii). Metodę tę stosowano głównie na obszarach wschodniej Polski (woj. białostockie i lubelskie). Topograf opracowujący zdjęcie stolikowe dysponował także kompletem luźnych zdjęć lotniczych.



W ciągu sześciu lat, czyli do 1959 r., zrobiono zdjęcia topograficzne całego obszaru kraju. Nie było to zadanie łatwe, należało bowiem opracować około 4140 arkuszy. Większość z nich wykonały przedsiębiorstwa geodezyjne i fotogrametryczne podległe GUGiK. Służba topograficzna WP opracowała i aktualizowała mapy tylko w wybranych rejonach, ważnych z punktu widzenia obronności kraju.

Rosjanie wykonywali zdjęcia topograficzne głównie na obszarze zachodniej Polski, najczęściej metodami kompilacyjnymi (transformacja niemieckiej mapy w skali 1:25 000 na układ 1942 i jej unacześnianie). Sytuacja polityczna (wojna w Korei) spowodowała, że nie dokończono zdjęć topograficznych na niektórych obszarach Warmii i Mazur. Dla tych obszarów istniała jednak wojskowa mapa topograficzna w skali 1:25 000, wykonana przez Rosjan również metodami kompilacyjnymi w czasie wojny i bezpośrednio po jej zakończeniu.

Krótki czas, w jakim miały być wykonane powyższe prace oraz brak doświadczenia terenowego niektórych topografów spowodowały, że uzyskane mapy były niskiej jakości (dotyczyło to głównie rzeźby terenu), opatrzono je więc napisem „wydanie tymczasowe”. Plan wydania map w skali 1:25 000 w latach 1955-1958 był tak napięty, że służba topograficzna WP nie była zdolna wykonać go samodzielnie. Dlatego druk pierwszego nakładu map na obszar północno-wschodniej Polski wykonali Rosjanie.

Na podstawie tejże mapy (druk dla całej Polski zakończono w 1960 r.) do 1965 r. opracowano kartograficznie mapy topograficzne szeregu skalowego 1:50 000, 1:100 000, 1:200 000. Mapy w skalach 1:500 000 i 1:1 000 000 na obszar Polski i Europy drukowano na podstawie diapozytywów otrzymanych od służby topograficznej AR. Wszystkie opracowano już według nowego międzynarodowego podziału. Łącznie wydano wówczas ponad 5600 godeł map wszystkich skal. Mapy drukowano w sześciu kolorach; nakłady poszczególnych godeł wynosiły średnio 20 000 egzemplarzy – było to wydawnictwo Sztabu Generalnego. W to ogromne zadanie włączono cały potencjał służby, dziś trudno byłoby nawet wymienić ludzi, którzy wnieśli największy wkład pracy.

Mimo bardzo napiętych planów służba topograficzna WP otrzymała od Rosjan do wykonania opracowanie kartograficzne i druk 100 godeł map w skali 1:25 000, 1:200 000, 1:500 000 i 1:1 000 000 na obszar: RFN, Austrii, Francji, Danii, Szwecji i Norwegii. Prace te nie wnosiły nic do polskiej kartografii, a często ich wykonanie było zaprzeczeniem prawdziwej kartografii, polegały bowiem na przerysowywaniu map kupionych w księgarniach w Europie Zachodniej.

Od 1956 r. stopniowo wprowadzano nową metodę sporządzania czystorysów kartograficznych. Dotychczasową, polegającą na opracowaniu czystorysów mapy za pomocą kreślenia na papierze, zastępowano metodą rytowania na stabilnych foliach poliestrowych pokrytych warstwą specjalnej emulsji. Początkowo metodę tę opracowano w celu grawerowania wybranych elementów mapy, a w późniejszych latach rozszerzono ją także na pozostałe i bardziej złożone elementy. Zapewniała ona wysoką jakość wykonanych elementów mapy, a jednocześnie skracała czas wykonania czystorysów. Dzisiaj została wyparta przez metody numeryczne.



Na podstawie map topograficznych służba opracowywała i wydawała wojskowe mapy specjalne. Tylko w 1954 r. dostarczono wojskom m.in. mapy obozów ćwiczeń: Drawsko, Modrzewo, Czarne (w skali 1:25 000); mapę poligonu Toruń (1:25 000); mapę półwyspu Hel (1:5 000); mapy plastyczne Polski (1:200 000); mapę przelotów dla Dowództwa Wojsk Obrony Przeciwlotniczej (1:1 000 000); mapę samochodową i administracyjną (1:750 000). W 1955 r. z udziałem oficerów wydziałów topograficznych sztabów okręgów wojskowych opracowano na obszar kraju mapę przejezdności w skali 1:100 000.

Na potrzeby gospodarcze służba topograficzna rozpoczęła w 1957 r. opracowanie – na bazie mapy w skali 1:25 000 – mapy obrębowej powiatów w skali 1:25 000. Nie znalazła ona uznania wśród użytkowników ponieważ zawierała znaczne deformacje, które wprowadzono celowo, w przeciwnym wypadku cywilom udostępniono by treść tajnych map w układzie 1942. Poszczególnych arkuszy mapy nie dało się także łączyć ze sobą ze względu na celowe zniekształcenia odległości i powierzchni. W 1960 r. wydrukowano 210 arkuszy tych map w nakładach po 3000 sztuk. Było to więc duże zadanie. Mapy drukowano w czterech lub sześciu kolorach, a niektóre godła były kilkakrotnie wznawiane.

Niestety, mapy te funkcjonowały w różnych działach gospodarki narodowej bardzo długo i nawet jeszcze w 1979 r. zalecane były jako podkłady do opracowań planistycznych. Po 1980 r. ta kuriozalna sprawa zakończyła się oficjalnym poleceniem zniszczenia zasobu tych map.

Bardzo napięty był plan także zadań służby w 1959 r., oprócz prac polowych i kartograficznych związanych z wykonaniem map topograficznych ukazały się: plany ośmiu miast Polski (w skali 1:10 000), mapy przelotów lotniczych Polski (1:500 000 i 1:1 000 000), mapy strategiczne Europy (1:1 000 000 i 1:2000 000); wydrukowano 84 godła mapy topograficznej w skali 1:25 000, 30 godeł mapy w skali 1:50 000, 16 godeł mapy przejezdności terenu w skali 1:100 000 (obszar Polski), 85 godeł mapy w skali 1:200 000 terytorium RFN, Danii, Holandii, i Belgii, 54 godła mapy w skali 1:500 000 i 1:1 000 000 na obszar całej Europy Zachodniej (bez Hiszpanii i Portugalii) i Północnej (nakłady każdego godła od 15 000 do 18 000, druk w 7-10 kolorach), 24 godła planów większych miast Holandii, Szwecji, RFN (1:25 000), katalogi współrzędnych w układzie 1942 na obszar RFN, Holandii, Danii, Belgii (nakład 300 sztuk).

W 1960 r. kontynuowano opracowanie wydawnictw specjalnych, między innymi zakończono druk map przejezdności terenu dla obszaru Polski w skali 1:100 000, wydrukowano sześć godeł map morskich oraz prowadzono prace opisowe, w tym drożni Polski na obszar całego kraju w skali 1:200 000.

© E. Sobczyński