Utajnianie parametrów układów i map

Największy wpływ na przemiany w geodezji i kartografii państw bloku sowieckiego miały konferencje służb geodezyjnych państw socjalistycznych⁸², które odbywały się cyklicznie od 1952 do 1989 r. Podczas tych spotkań Rosjanie narzucali państwom satelickim gotowe rozwiązania, a następnie w poszczególnych krajach wydawane były akty prawne obligujące cywilne i wojskowe służby do podejmowania określonych prac i działań organizacyjnych. Najważniejsze ustalenia zostały przyjęte podczas pierwszej konferencji, która odbyła się w Sofii (22 czerwca – 1 lipca 1952 r.). Zobowiązano wówczas Polskę i inne kraje UW do przyjęcia układów odniesień geodezyjnych i wzorów map, które obowiązywały w ZSRR. Stronę polską reprezentowali Jan Rabanowski i płk Aleksiej Pietrow. Po konferencji Prezydium Rządu RP podjęło 31 marca 1953 r. wspomnianą już wcześ­niej uchwałę (nr 16/S/53) w sprawie założenia jednolitej państwowej sieci geodezyjnej i opracowania mapy podstawowej Państwa⁸³. W uchwale czytamy m.in.:

Kierując się koniecznością doprowadzenia prac geodezyjnych i kartograficznych do etapu odpowiadającego zadaniom budownictwa socjalistycznego i obronnoś­ci kraju, Prezydium Rządu akceptuje uchwały geodetów Państw Demokracji Ludowej i ZSRR, powzięte na naradzie w Sofii w dniach od 22 czerwca do 1 lipca 1952 r. i postanawia co następuje:
§ 1. Do końca 1958 r. założyć i obliczyć pełne, jednolite sieci triangulacji i niwelacji państwowej, stanowiące podstawę do sporządzenia map topograficznych, opracowania i realizacji projektów budownictwa, urządzeń rolnych, komunikacji i badań naukowych [ustalenia konferencji narzucały, aby jeden punkt sieci triangulacyjnej przypadał na 15-20 km kw. – E.S.].
§ 2.Do końca 1957 r. opracować i wydać nowoczesną mapę w skali 1:25 000 dla celów gospodarczych i obronnych Państwa. Mapa ta służyć ma jednocześ­nie jako podstawa do sporządzenia map w skalach mniejszych (1:50 000, 1:100 000, 1:200 000 i 1:500 000).
§ 4.1.Dla prac geodezyjnych i kartograficznych przyjąć, jako najbardziej naukowo uzasadnione:
a) elipsoidę Krasowskiego (a = 6 378 245 m, f = 1:298,3) i jednakowy z ZSRR układ współrzędnych 1942,
b) odwzorowanie Gaussa w pasach 6-cio stopniowych, liczonych od południka Greenwich, przy m₀=1.
2.Wysokości punktów geodezyjnych odnieść do poziomu zera mareografu w Kronsztacie.
3.Dla map topograficznych przyjąć jednakowy z ZSRR krój, oznaczenia arkuszy i znaki topog
raficzne.
4. Opracowanie map topograficznych oprzeć na metodach fotogrametrycznych.
§ 7.Zadania wymienione w § 1 i § 2 niniejszej uchwały wykonują: Centralny Urząd Geodezji i Kartografii i Ministerstwo Obrony Narodowej.
1.Centralny Urząd Geodezji i Kartografii wykona:
a) prace geodezyjne na całym obszarze Państwa z wyłączeniem terenów wojskowych,
b) prace grawimetryczne przy współudziale Centralnego Urzędu Geologii,
c) zdjęcia lotnicze na obszarze około 28 tys. km kw.,
d) prace fotogrametryczne i kartograficzne na obszarze około 107 tys. km kw.,
e) pomiary magnetyczne i wydanie map izogon przy współudziale Centralnego Urzędu Geologii i Ministerstwa Obrony Narodowej.
2.Ministerstwo Obrony Narodowej wykona:
a) przeliczenie współrzędnych istniejących punktów geodezyjnych z układu Borowa Góra na układ 1942,
b) prace geodezyjne na terenach wojskowych,
c) prace fotogrametryczne i kartograficzne na obszarze około 205 tys. km kw.,
d) zdjęcia lotnicze na obszarze około 80 tys., km kw.,
e) druk mapy topograficzne w skali 1:25 000 dla całego obszaru Państwa.
§ 8.Ogólny nadzór nad całością prac fotogrametrycznych i kartograficznych wykonywanych dla wydania mapy 1:25 000 powierza się Ministerstwu Obrony Narodowej.

Pierwsze prace nad wprowadzeniem nowego układu rozpoczęły się od przeliczenia współrzędnych punktów triangulacyjnych. Na podstawie parametrów i współczynników otrzymanych od Rosjan dokonano przeliczenia punktów triangulacji I, II, III i IV rzędu wykonanej w latach 1927-39 przez WIG, Ministerstwo Komunikacji i Ministerstwo Robót Publicznych, triangulacji wykonanej przez oddziały Służby Topograficznej Armii Czerwonej oraz poligonizacji paralaktycznej wykonanej w 1945 r. Wyniki posłużyły do wydania „Katalogów punktów triangulacyjnych”, zwanych później z powodu koloru okładek „katalogami czerwonymi”. W następnych latach katalogi te wydano również na obszar Niemiec, Belgii, Holandii, Danii i częściowo Francji.

Po konferencji pełne wprowadzenie unifikacji map topograficznych w Polsce znalazło się pod szczególnym nadzorem Armii Radzieckiej⁸⁴. Od tej pory aż do 1956 r. funkcje nadzorcze związane z wprowadzaniem ustaleń przyjętych na konferencjach sprawowali Rosjanie⁸⁵.

Pewna odrębność panowała jedynie w Marynarce Wojennej, gdzie Biuro Hydrograficzne niechętnie odnosiło się do kwestii zmiany układu odniesienia w kontekście nowych wydań morskich map nawigacyjnych. Pierwsze opracowania w nowym układzie powstały dopiero w 1963 r. i praktycznie do końca lat 70. prace nie zostały zakończone⁸⁶.

13. Ppłk Teodor Naumienko (drugi z prawej) i kpt. Bronisław Słupeczański (pierwszy z prawej; w tym czasie kapitan miał na naramiennikach trzy gwiazdki) w rejonie Hrubieszowa, podczas kontroli opracowania granicy z ZSRR

Wprowadzenie w Polsce układu 1942 wiązało się ze szczególną dolegliwoś­cią, która polegała na utajnieniu map13. Ppłk Teodor Naumienko (drugi z prawej) i kpt. Bronisław
Słupeczański (pierwszy z prawej; w tym czasie kapitan miał
na naramiennikach trzy gwiazdki) w rejonie Hrubieszowa,
podczas kontroli opracowania granicy z ZS RRtopograficznych i współrzędnych geodezyjnych⁸⁷. Uchwała Rady Ministrów nr 570/52 z 9 lipca 1952 r. o utajnieniu map topograficznych oraz zarządzenie Prezesa Rady Ministrów nr 60 z 29 lipca 1964 r., a także wydane na ich podstawie instrukcje o ochronie informacji niejawnych ograniczały dostęp do map topograficznych i ogólnogeograficznych, włącznie do skali 1:500 000 (geologiczne do skali 1:1 000 000). Mocą powyższego zarządzenia utajniono nawet mapy historyczne; w pkt II/3 czytamy: Poufne są mapy topograficzne w skali 1:100 000 (1:50 000) opracowane w okresie 1930--1954, a w skali większej niż 1:100 000 wydane w latach 1920-1954. Jawne pozostały tylko m.in.: schematyczne mapy turystyczne obszarów lub szlaków turys­tycznych, na wydanie których wyraził zgodę Minister Obrony Narodowej oraz schematyczne mapy administracyjno-
-komunikacyjne (pkt. III/7). Publikowane powszechnie mogły być schematyczne plany miast, z wyjątkiem miast na obszarach zastrzeżonych przez ministra obrony narodowej (pkt III/8). Dla Polaków, którzy w okresie międzywojennym mieli nieograniczony dostęp do map topograficznych, była to wyjątkowa dolegliwość. W wielu domach mapy przedwojenne były przechowywane w ukryciu. W odniesieniu do map turystycznych zgodnie z procedurą cenzury, redaktorzy rozcinali na wiele nieregularnych fragmentów, aby zmienić ich wzajemne położenie. Uzyskiwali to poprzez rozsunięcie fragmentów sąsiadujących, częściowe nasunięcie na siebie i bardzo często również poprzez ich wzajemne skręcenie⁸⁸.

Profesor Stanisław Marian Leszczycki tak wspomina kłopoty naukowców z cenzurą map: Będąc członkiem różnych komitetów i rad związanych z kartografią oraz zespołów redakcyjnych atlasów, brałem udział w dyskusjach na temat cenzury i utajniania map topograficznych i przeglądowych. Mimo licznych protes­tów i rozmów nie mogliśmy przełamać rygorów cenzury wojskowej, przeto miałem liczne kłopoty z wydawaniem map szczegółowych, a wydawanie atlasów ciągnęło się latami⁸⁹.

Z kolei prof. Wiktor Grygorenko poddał krytycznej ocenie mapy topograficzne, które zostały opracowane zgodnie z ówczesną cenzurą: Konsekwencją utajniania map wojskowych było rozpoczęcie w 1957 r. przez Służbę Topograficzną WP „zmodyfikowanej” wersji mapy topograficznej w skali 1:25 000 na potrzeby gospodarcze w „lokalnych układach”. Polegało to na najbardziej prymitywnie realizowanej deformacji rysunku treści mapy podstawowej 1:25 000. Mianowicie, cięto oddzielne arkusze na nieregularne kawałki wielkości od 1 do 3 dcm², a następnie ponownie montowano je w arkusze większych formatów obejmujących poszczególne powiaty. Przy montażu należało sąsiadujące z sobą kawałki pociętych arkuszy porozsuwać i poskręcać względem siebie. Można było także tworzyć zakładki, które odcinano, natomiast powstające przerwy w rysunku znaków oddzielnych elementów treści mapy uzupełniano, tworząc ciągły, pozornie prawdziwy obraz treści mapy topograficznej powiatu. W rzeczywistości odległości i kierunki między wszystkimi szczegółami na tej mapie są fałszywe, a przy tym zupełnie nie do ustalenia. Tak powstała mapa obrębowa powiatów. Lecz nazywanie jej mapą nie miało sensu, podawanie zaś jej skali 1:25 000 było wyraźnym oszustwem. Nic więc dziwnego, że mapa obrębowa powiatów w skali 1:25 000 nie znalazła uznania w oczach użytkowników, jako nie nadająca się do praktycznego wykorzystania⁹⁰.

Mimo że mapy te były zdeformowane, pozbawione rysunku niektórych obiektów, jakiegokolwiek odwzorowania, siatki kilometrowej i geograficznej, miały klauzulę „poufne”. Ale i tak wydanie „obrębówek” było poważnym krokiem na drodze odtajniania opracowań topograficznych, ponieważ arkusze tej mapy mogły być przekazywane bez ograniczeń instytucjom cywilnym. Na podstawie wojskowych map topograficznych w skalach: 1:50 000, 1:100 000, 1:200 000 i mniejszych, wydawanych w pierwszych latach powojennych, dla potrzeb administracji cywilnej wydawano mapy topograficzno-administracyjne powiatów w skali 1:100 000 oraz mapy przeglądowe w skalach 1:300 000 i 1:500 000. Mapy te pozbawione były cech kartometryczności, punktów geodezyjnych, charakterystyk obiektów terenowych, miały zdeformowaną sytuację terenową na obiektach wojskowych i terenach przyległych do nich, a także nieaktualną treść, często pochodzącą z okresu międzywojennego. Wszystkie te mapy były poufne (załącznik 3).

Podczas konferencji służb geodezyjnych państw socjalistycznych w Moskwie w 1965 r. zastępca szefa Sztabu Zjednoczonych Sił Zbrojnych UW gen. armii Anatoli Gribkow kategorycznie nakazał wszystkim szefom delegacji państwowych podjęcie zdecydowanych działań (w ciągu 3 lat) na rzecz ograniczenia układu 1942 tylko dla wojska i państwowych służb bezpieczeństwa⁹¹. Stwierdził, że każdy kraj, członek UW, powinien mieć dla celów cywilnych inny system odniesień przestrzennych. Tak zdecydowane stanowis­ko Rosjan wynikało prawdopodobnie z kryzysu kubańskiego (1962 r.) i intensyfikacji amerykańskich programów związanych z rozpoznaniem satelitarnym i wyznaczaniem celów dla rakiet balistycznych i lotnictwa strategicznego. Programy CORONA, ARGON i LANYARD, określane również akronimem KeyHole albo KH⁹², dostarczały cennych danych obrazowych, umożliwiających m.in. kontrolę traktatu SALT l i rozbudowy światowego arsenału atomowego, w tym rozmieszczania rakietowych instalacji w Związku Radzieckim, Chinach i Egipcie. Podczas tej samej konferencji szef Służby Topograficznej Armii Radzieckiej gen. płk Kudriawcew uzasadniał decyzję o ograniczeniu dostępu do układu 1942 tym, że Amerykanie tworzą satelitarny system pozycjonowania (GPS) i dokładne mapy w układzie 1942 pozwolą im na kalibrację tego systemu. Stwierdził również, że obecnie ważniejsze od satelitarnych danych obrazowych są dokładne współrzędne obiektów⁹³. Należy przypuszczać, że Rosjanie zaostrzyli dostęp do map w układzie 1942, ponieważ obawiali się, że Amerykanie na podstawie danych obrazowych i pozyskanych map topograficznych będą mogli precyzyjnie wyznaczać współrzędne celów.

Po konferencji w Zarządzie Topograficznym Sztabu Generalnego WP opracowano podstawy teoretyczne nowego układu 1965 i wzory do przeliczeń współrzędnych między układami. Przeliczenia współrzędnych geodezyjnych z układu 1942 na układ 1965 zakończono w 1971 r.

Ostatecznie wycofanie układu 1942 z cywilnej geodezji i kartografii było konsekwencją uchwały Komitetu Obrony Kraju z 25 września 1969 r. w sprawie wzmożonej ochrony materiałów geodezyjnych i kartograficznych zabraniającej podmiotom cywilnym wykorzystywania układu 1942 oraz Borowa Góra. W uchwale czytamy m.in.:
§ 1.1.Dane geodezyjne, mapy, materiały kartograficzne i fotogrametryczne opracowane w układzie 1942 lub jednolitym układzie Borowa Góra mogą wyłącznie posiadać i dysponować nimi oraz drukować organa Ministerstwa Obrony Narodowej.
2.Dane, mapy i materiały wymienione w ust. 1 mogą być udostępniane przez Ministerstwo Obrony Narodowej innym organom dla celów związanych bezpośrednio z obronnością kraju lub prac wykonywanych dla potrzeb Ministerstwa Obrony Narodowej.
3.W wypadkach szczególnych Minister Obrony Narodowej może udostępnić dla potrzeb gospodarki narodowej mapy opracowane w układzie współrzędnych 1942 lub jednolitym układzie Borowa Góra.
4.Dla potrzeb gospodarki narodowej należy wprowadzić państwowy układ współrzędnych 1965. Z chwilą dostarczenia współrzędnych w tym układzie roboty geodezyjne w zakresie osnów geodezyjnych i nowych map wielkoskalowych powinny być wykonywane w układzie 1965.
§ 4.1. Minister Spraw Wewnętrznych w porozumieniu z Ministrem Obrony Narodowej i zainteresowanymi ministrami, kierownikami urzędów centralnych i prezydiami rad narodowych ustali program zaspokojenia przez jednostki Ministerstwa Spraw Wewnętrznych potrzeb gospodarki narodowej w zakresie osnów geodezyjnych i map wielkoskalowych opracowanych w układzie współrzędnych, o których mowa w § 1 ust. 4 i 6, a także w zakresie opracowania map średnio i małoskalowych oraz druku wszelkich map dla gospodarki narodowej i na użytek publiczny.

Równocześnie z uchwałą Komitetu Obrony Kraju ukazało się zarządzenie prezesa Rady Ministrów nr 102 dotyczące wykazu typowych dokumentów geodezyjnych, kartograficznych, geologicznych i grawimetrycznych stanowiących tajemnicę państwową. To zarządzenie już w preambule nakazywało wzmożoną ochronę map i dokumentów geodezyjnych, znacznie rozszerzało liczbę dokumentów i map zakwalifikowanych jako tajne i poufne. Dla przykładu poufne były mapy województw (administracyjne) w skali 1:300 000 oraz topograficzne w skali 1:500 000 wydane po 1950 r. (dział II/10), a także specjalne mapy geologiczne w skali 1:500 000 i 1:1 000 000. Pozytywnym akcentem w tym zarządzeniu było odtajnienie map wydanych jako jawne przez WIG przed wojną, a które były utajnione w 1952 r.

Niespełna pół roku później (8 kwietnia 1970 r.) ukazało się kolejne zarządzenie prezesa Rady Ministrów (nr 32), tym razem w sprawie wykonywania zdjęć lotniczych dla celów publikacyjnych (Monitor Polski nr 12, poz. 103). Określono w nim, że zgodę na wykonywanie zdjęć lotniczych każdorazowo udziela minister obrony narodowej. W myśl tego zarządzenia bardzo mocno rozszerzono pojęcie zdjęcia: zdjęciami lotniczymi są zdjęcia fotograficzne, filmowe i obrazy telewizyjne, dokonywane ze środków poruszających się w powietrzu, zawierające elementy areofotogrametryczne przydatne do zestawienia lub aktualizacji dokumentów kartograficznych (§ 1 pkt 2). Taki zapis powodował, że zgodę na wykonywane zdjęć fotograficznych należało uzys­kać nawet podczas lotu balonem.

Kolejnym dokumentem, który doprowadził do całkowitego odcięcia sektora cywilnego od map topograficznych, było zarządzenie MON nr 4/MON z 17 lutego 1971 r., na mocy którego należało spalić (przetrzeć), jak za czasów inkwizycji, mapy topograficzne wykonane w układzie 1942 będące w sektorach cywilnych.

„Spektakl” z utajnianiem map nie miał końca – 31 grudnia 1976 r. ukazało się zarządzenie prezesa Rady Ministrów nr 75 w sprawie ustalenia wykazu wydawanych i rozpowszechnianych typowych dokumentów geodezyjnych, kartograficznych, fotogrametrycznych, grawimetrycznych i magnetycznych stanowiących tajemnicę państwową. W dokumencie tym szczegółowo wymieniono dane geodezyjne, materiały kartograficzne, fotogrametryczne, grawimetryczne i magnetyczne podlegające ochronie. Praktycznie była to większość opracowań kartograficznych wytwarzanych w kraju, dla przykładu ochronie podlegały nawet skorowidze przedstawiające podział na arkusze map w układzie współrzędnych 1965 (s. 7, dział III, rozdział 6). W tym samym zarządzeniu, w którym utajniono większość danych geodezyjnych i opracowań kartograficznych, wymieniono ponadto kilkadziesiąt elementów terenowych, które zabroniono wykazywać na poufnych mapach topograficznych (mogły być uwidaczniane tylko na mapach tajnych), m.in.: linie wysokiego napięcia (powyżej 110 kV), doki, ujęcia wód i stacje pomp, wszelkiego rodzaju rurociągi, urządzenia na stacjach kolejowych, punkty triangulacji państwowej wraz z punktami kierunkowymi. Wprowadzono również dodatkowy stopień ograniczenia (tajności) użytkowania wydawnictw kartograficznych: oprócz klauzul tajne i poufne doszła do użytku służbowego.

Na podstawie wyżej wymienionych aktów normatywnych wielu żołnierzy zawodowych, którzy w różnych okolicznoś­ciach utracili mapy, poniosło nie tylko konsekwencje dyscyplinarne, ale również karne (obecnie brak jest szczegółowych badań i analiz na ten temat). Każdorazowo postępowanie w takich sprawach prowadziła prokuratura wojskowa.

Niezależnie od tego, że mapy topograficzne były tajne, ówczesny Zarząd Topograficzny Sztabu Generalnego WP miał obowiązek maskować na nich obiekty ważne ze względu na obronność i bezpieczeństwo kraju. Dla każdej skali map były wykonywane kalki redakcyjne terenów i obiektów wojskowych, tzw. kalki maskowania. Maskowanie polegało na fikcyjnym przedstawianiu i generalizacji elementów terenowych na obszarach podlegających ochronie i terenach do nich przyległych. W latach 70. liczba takich obiektów na obszarze Polski znacznie przekraczała 1000. Mas­kowaniu podlegały m.in.: koszary, lotniska, bazy i porty, składnice sprzętu i paliw, stacje przeładunkowe, zapory i ważne instalacje energoelektryczne. Bardzo często maskowano obiekty, które przed II wojną światową były wybudowane przez Niemców i zajmowane przez armię niemiecką (Polska zachodnia i północna). Często użytkownicy map odbierali to maskowanie jako błędy opracowania map i wnosili zastrzeżenia do wydawcy – Zarządu Topograficznego.

Natomiast nadzór nad ochroną informacji niejawnych w Siłach Zbrojnych PRL sprawowały: Oddział Ochrony Tajemnicy Sztabu Generalnego WP (wcześniej Oddział Cenzury Wojskowej, powstały już w 1944 r.), Kontrwywiad Wojskowy i pośrednio Zarząd Operacyjny Sztabu Generalnego WP. To z ich inicjatywy były przygotowywane akty prawne, które powodowały, że mapy topograficzne musiały być utajniane, a dodatkowo miały być maskowane obiekty ważne ze względu na bezpieczeństwo i obronność kraju⁹⁴. Oprócz map utajnione były współrzędne punktów sieci triangulacyjnej i wysokości punktów (reperów) sieci niwelacyjnych (poufny był nawet szkic sieci triangulacji państwowej 1-4 klasy) nie tylko w układzie 1942, ale również 1965, co powodowało niebywałe problemy dla cywilnej geodezji.

Zmiana podejścia do utajnienia wojskowych map topograficznych nastąpiła dopiero w 1989 r., 18 sierpnia ukazało się bowiem zarządzenie szefa Sztabu Generalnego WP o obniżeniu o jeden stopień klauzuli tajności map topograficznych. Całkowite odtajnienie map topograficznych w Wojsku Polskim nastąpiło w lutym 1990 r., pozostało tylko maskowanie obiektów ważnych ze względu na obronność i bezpieczeństwo kraju, których liczba po 2000 r. została znacznie ograniczona.