Konferencje służb Ukł. Warszawskiego

Eugeniusz Sobczyński

Znaczny wpływ na kierunki rozwoju geodezji i kartografii w Polsce i krajach bloku wschodniego wywarły ustalenia konferencji służb geodezyjnych ZSRR i krajów demokracji ludowej. Uchwały pierwszej z nich, która odbyła się w Sofii (22 czerwca – 1 lipca 1952 r.) zobowiązywały Polskę i pozostałe państwa do opracowania do 1958 r. podstawowej mapy topograficznej w skali 1:25 000. W tym celu nakazano krajom będącym w radzieckiej strefie wpływów przyjęcie:

• jednolitego układu współrzędnych 1942 z następującymi danymi:
- elipsoida Krasowskiego jako powierzchnia odniesienia;
- środek sali okrągłej obserwatorium astronomicznego w Pułkowie koło Leningradu, jako punkt początkowy triangulacji,
- przewyższenie elipsoidy nad geoidą w punkcie początkowym równym zeru;
• odwzorowania walcowego, poprzecznego, stycznego, wiernokątnego Gaussa-Krügera;
• skal, nomenklatury i podziału na arkusze map, wynikającego z podziału międzynarodowej mapy świata w skali 1:1 000 000;
• bałtyckiego poziomu odniesienia, związanego z zerem mareografu w Kronsztadzie;
• zakresu treści map, wzorów umownych znaków topograficznych według obowiązujących w ZSRR instrukcji opracowania i redakcji map topograficznych.

Uchwała narady sofijskiej stała się podstawą do podjęcia przez Prezydium Rządu Uchwały nr 16/S/53 z 31 marca 1953 r. w sprawie założenia jednolitej państwowej sieci geodezyjnej i opracowania mapy podstawowej państwa. W uchwale tej czytamy: Kierując się koniecznością doprowadzenia prac geodezyjnych i kartograficznych do etapu odpowiadającego zadaniom budownictwa socjalistycznego i obronności kraju, Prezydium Rządu akceptuje uchwały geodetów Państw Demokracji Ludowej i ZSRR, powziętej na naradzie w Sofii w dniach 22 czerwca do 1 lipca 1952 r. i postanawia, co następuje:

• §1. Do końca 1958 r. założyć i obliczyć pełne, jednolite sieci triangulacji i niwelacji państwowej, stanowiące podstawę do sporządzenia map topograficznych, opracowania i realizacji projektów budownictwa, urządzeń rolnych, komunikacji i badań naukowych.
• §2. Do końca 1957 r. opracować i wydać nowoczesną mapę w skali 1:25 000 dla celów gospodarczych i obronnych Państwa. Mapa ta służyć ma jednocześnie jako podstawa do sporządzenia map w skalach mniejszych (1:50 000, 1:100 000, 1:200 000, 1:500 00).

Unifikacja map topograficznych według wzorów radzieckich znalazła się pod szczególnym nadzorem Armii Radzieckiej. Odtąd aż do 1956 r. funkcje nadzorcze z wprowadzaniem ustaleń przyjętych na konferencji oraz w zakresie ochrony tajemnicy pełnili „doradcy” radzieccy przydzieleni do wszystkich ogniw służby topograficznej WP, łącznie z Oficerską Szkołą Topografów w Jeleniej Górze.

Podczas II konferencji, która odbyła się w 1954 r. w Warszawie, omówiono sposób wyrównania sieci triangulacyjnej w układzie 1942 oraz sieci niwelacyjnej w odniesieniu do poziomu Morza Bałtyckiego w Kronsztadzie. Omówiono również założenia wykonania w państwach będących w radzieckiej strefie wpływów map w skali 1:10 000 według instrukcji rosyjskich; ponadto ustalono sposób wymiany materiałów kartograficznych rejonów przygranicznych.

Na kolejnych konferencjach nakreślano szczegółowe kierunki prac geodezyjnych i kartograficznych, z reguły dotyczyły one zabezpieczenia ofensywnej doktryny wojennej Układu Warszawskiego. Taki charakter miała IV konferencja – Budapeszt 1958 r., podczas której ustalono sposób wydania katalogów punktów triangulacyjnych w układzie 1942 na obszar całej Europy, a także VII konferencja – Moskwa 1965 r., podczas której nakreślono ramy organizacyjne i techniczne założenia kosmicznej triangulacji Pułkowo–Poczdam–Sofia–Pułkowo, która miała dać precyzyjne dane dla rakiet kontynentalnych.

Uzupełnieniem konferencji były spotkania szefów wojskowych służb topograficznych państw Układu Warszawskiego. W latach 1955-1989 odbyło się ich jedenaście; pierwsze w Pradze, a następne w: Bukareszcie, Warszawie, Moskwie, Strausbergu, Bukareszcie, Budapeszcie, Sofii, Warszawie, Dreźnie i ponownie w Pradze. Podczas tych narad ustalano głównie zasady zabezpieczenia topograficznego operacji strategicznych na Europejskim Teatrze Działań Wojennych, uzgadniano zasady wymiany materiałów kartograficznych, organizację wojskowych służb topograficznych, rodzaje map specjalnych i sposoby ich opracowania (pokojowe i wojenne), utajniania dokumentów geodezyjnych i kartograficznych. Określano jednak nie tylko założenia techniczne opracowań kartograficznych, lecz także ingerowano w zasady ochrony tych opracowań, ograniczając ich udostępnianie instytucjom cywilnym.

Większość podejmowanych wtedy ustaleń była dla Polski korzystna, zwłaszcza dotyczące wykonania dla obszaru kraju jednolitych zdjęć w skali 1:10 000, czy też założenia jednolitej sieci triangulacyjnej i niwelacyjnej. Jednak wiele prac, szczególnie dotyczących opracowania i druku map topograficznych oraz specjalnych na obszar krajów Europy Zachodniej wynikało tylko z doktryny wojennej. Nie miały one związku z potrzebami polskich sił zbrojnych oraz gospodarki narodowej, natomiast znacznie opóźniały wykonywanie zadań krajowych.

Tematyka konferencji każdorazowo dotyczyła innych problemów geodezyjno-kartograficznych. Była jednak podporządkowana potrzebom radzieckim, a od 1955 r. – Układu Warszawskiego, wynikającym z planów zabezpieczenia topograficznego na Europejskim Teatrze Działań Wojennych. Polska, podobnie jak inne państwa, mimo przynależności do UW nie była traktowana po partnersku. Służba topograficzna Armii Radzieckiej, w przeciwieństwie do naszej, miała pełny wgląd w opracowania polskie i prawo korzystania z materiałów obejmujących obszar naszego kraju. Rosjanie w ramach podziału zadań opracowywali mapy małoskalowe 1:500 000, 1:1 000 000, 1:2 500 000 i 1:5 000 000 na obszar całej Europy, w tym także Polski. Od Rosjan przychodziły gotowe diapozytywy wydawnicze, zadanie służby topograficznej WP ograniczało się tylko do zmiany czcionki z cyrylicy na pismo łacińskie. Jedyne wydanie, które zostało całkowicie wykreślone przez WZKart., to mapa w skali 1:500 000 – wzór 1990. Te „zasady współpracy” doprowadziły do tego, że po rozpadzie Układu Warszawskiego służba topograficzna WP nie miała map na obszary za wschodnią granicą. Niewielką ich liczbę zdołano pozyskać z opuszczonych w 1994 r. składnic radzieckich pozostawionych na terenach zachodniej Polski. Należy zaznaczyć, że w tym samym roku znaczna liczba map topograficznych obszaru Polski, wykonanych przez Rosjan w ich wersji językowej, była dostępna na bazarach i targowiskach.

Ogółem odbyło się trzynaście konferencji. Ich wpływ na prace geodezyjne i kartograficzne zarówno w odniesieniu do służb cywilnych, jak i wojskowych był ogromny, a dziś trudny do pełnego określenia. Wiele ustaleń przyjmowano bez zapisów protokolarnych zgodnie z dyktatem radzieckim. Niektóre nakazy, dotyczące zwłaszcza włączenia do prac naukowców i wybitnych teoretyków, należy ocenić pozytywnie. Efektem takiej współpracy jest m.in. opracowanie zdjęć topograficznych w skali 1:10 000 dla całego kraju czy też Atlasu Świata.

Mimo dużych nacisków na unifikację prac geodezyjnych i kartograficznych oraz sprzętu technicznego, służbie topograficznej WP udało się utrzymać dużą samodzielność w zakupach i dostawie sprzętu znanych firm zachodnich. Dzięki długoletnim, bo sięgającym okresu międzywojennego, kontaktom z przedstawicielstwem szwajcarskiej firmy Wild, szczególnie Zbigniewem Czerskim, służba miała dostęp do najnowszego sprzętu w interesujących nas dziedzinach, szczególnie teodolitów z odczytem elektronicznym, tachimetrów i dalmierzy elektronicznych, kamer lotniczych, autografów analitycznych i innego sprzętu fotogrametrycznego. Sprzętu produkcji radzieckiej było niewiele. Miało to kolosalne znaczenie podczas wdrażania na początku lat 90. technologii automatyzacji prac geodezyjnych i kartograficznych oraz dostosowania się do standardów NATO.

© E. Sobczyński