IV

Rodziny oficerów

Tułaczka i represje dotknęły nie tylko oficerów WIG, ale również rodziny. Cytowana już Zofia Myśliwska pisze we wspomnieniach: 17 września 1939 r. o godzinie 4.45 wojska sowieckie przekroczyły granicę Polski. Zajęli placówkę KOP w Choszczy i polecili dowódcy pułku zarządzić zbiórkę w koszarach wszystkich oficerów znajdujących się na terenie Choszczy. Rozstanie z mężem było dla mnie ogromnym wstrząsem, on również sprawiał wrażenie sparaliżowanego tą sytuacją. Ucałował mnie i Grzesia, prosząc, abym była dzielna i opiekowała się naszym dzieckiem i starała się wszystkimi siłami dotrzeć do moich rodziców mieszkających w Białymstoku. Więcej męża nie widziałam. Rozpacz moja była straszna. Pozostałam sama z dzieckiem na rubieży Polski, nie mając żadnych środków do życia. Rodzina szefa WIG płk. Tadeusza Zieleniewskiego (żona, dwie córki i syn) ewakuowała się na początku września 1939 r. do Lwowa, a następnie do Choszczy. Po wkroczeniu Rosjan ponownie przejechali do Lwowa, a z stamtąd do Brześcia nad Bugiem, nielegalnie przekroczyli granicę między III Rzeszą i ZSRR i dopiero 24 grudnia 1939 r. dotarli do Warszawy⁴⁹. Takich rodzin, które znalazły się daleko od domów bez środków do życia, było kilkadziesiąt, dodatkowo trzeba było uzyskać specjalne zezwolenie na przekroczenie granicy między III Rzeszą i ZSRR ustalonej 28 września 1939 r. Rodziny, które pozostały na terenach zajętych przez Rosjan, od lutego 1940 r. doświadczyły wywózek w głąb terytorium ZSRR.

Zofia Myśliwska opisuje w pamiętniku związane z tym tragiczne przeżycia: Około godziny drugiej w nocy, łamiąc przęsło ogrodzenia ogrodu, podjechali pod dom samochodem otaczając go uzbrojonymi żołnierzami. Ojciec zapalił światło i w pierwszej chwili był pewien, że przyszli go aresztować. Tymczasem gdy weszli do domu, to zapytali, gdzie jest Jadwiga Myśliwska. Ojciec wprowadził ich do mego pokoju, gdzie spałam razem z Grzesiem. Nie tylko byłam przerażona, co raczej wściekła na ich barbarzyństwo. Kazano mi się ubierać razem z dzieckiem, równocześnie przystąpili do rewizji. Zawieźli nas na stację kolejową i załadowali do podstawionych wagonów towarowych, które obstawione były po obu stronach wojskiem uzbrojonym w karabiny maszynowe. Nasz transport składał się z pięćdziesięciu wagonów. Jak wszystkie zostały zapełnione, pociąg ruszył z Białegostoku nad ranem 13 kwietnia 1940 r. Docelowym punktem naszego transportu było miasto Pawłodar położone w północnym Kazachstanie. Przybyliśmy tam w końcu kwietnia. Wywózce podlegały nie tylko rodziny oficerów, ale również urzędników państwowych. Ci, którzy przeżyli bardzo trudne warunki panujące na zsyłce, wrócili do kraju w 1946 r., a niektórzy dopiero po 1952 r.

Podsumowanie

Podczas wojny obronnej zginęło 5 oficerów geografów: kpt. Jan Chruściel, kpt. Zygmunt Gąsiorowski, kpt. Leopold Reiff, kpt. Feliks Buchalczyk i kpt. Jan Andrzejewski, a ciężko ranny został kpt. Bolesław Tuora. Losy pozostałych oficerów i pracowników WIG po klęsce wrześniowej potoczyły się bardzo różnie. Największa grupa dostała się do niewoli radzieckiej, skąd byli wysłani do obozów zagłady lub do obozów pracy. Wśród 70 oficerów geografów (52 oficerów służby stałej i 18 oficerów rezerwy⁵⁰), którzy zostali zamordowani w Katyniu, Charkowie i Miednoje, był ppłk Jerzy Lewakowski, pełniący we wrześniu 1939 r. obowiązki szefa WIG. Tylko 6 oficerom służby stałej (mjr Leonard Szymkiewicz, kpt. Franciszek Mroziński, kpt. Karol Zieliński, kpt. Antoni Piesowicz, kpt. Bronisław Dzikiewicz, por. Stanisław Biesaga) i 7 oficerom rezerwy (ppłk Zygmunt Tymkow, kpt. Dembicz, kpt. Marian Hełm-Pirgo, por. Zdrojewski, por. Seweryn Granowski, por. Skrzyński, por. Kazimierz Kamiński) udało się uniknąć rozstrzelania przez Rosjan. Organizowali oni Służbę Geograficzną w Armii Polskiej na Wschodzie.

Synowie oficerów WIG zamieszkujący w Warszawie przy ul. Filtrowej 61, stoją od lewej: Jacek Adamski (ojciec zginął w Katyniu), Tadeusz Woźniak (ojciec zginął w Charkowie), Zbyszek Daszkiewicz, Jerzy Wolski, Jerzy Sikorski, Wiktor Michałowski (ojciec zginął w Charkowie), Adolf Paluch (ojciec zginął w Charkowie), Jerzy Rychlewski, Stefan Żongołowicz. Wszyscy aktywnie uczestniczyli w walkach w powstaniu warszawskim. Zdjęcie z 1936 r.

Wielu oficerów po przekroczeniu granicy węgierskiej znalazło się w obozach internowanych w miejscowościach: Eger, Jolsva, Banreve, Visegrad, Nagykanizsa. Na przełomie 1939 i 1940 r. Polacy umieszczeni w obozach dla internowanych na Węgrzech mogli je swobodnie opuszczać, wielu uchodźców robiło to na własną rękę. Kilkunastu oficerom udało się zbiec do Francji, gdzie utworzyli Referat Służby Geograficznej w Ministerstwie Spraw Wojskowych. Por. Bazyli Dowhyluk tak opisuje swoją ucieczkę: Na Węgrzech przebywałem w obozie internowanych Nagykanizsa, skąd uciekłem w marcu 1940 r. do Budapesztu, stamtąd w grupie tajnie zorganizowanej do granicy jugosłowiańskiej. Ze Splitu na statku „Warszawa” (kpt. Tadeusz Meissner) przewieziono nas do Bejrutu w Libanie. Tam płk Kopański wybrał potrzebnych mu oficerów, w tym i mnie do tworzącej się Brygady Strzelców Karpackich w Homs. Dostałem przydział na dowódcę plutonu topograficzno-ogniowego w dyonie artylerii, dowodzonego przez płk. Gliwicza.

Kilkudziesięciu oficerów dostało się do niewoli niemieckiej, większość z nich przebywała przez całą wojnę w oficerskim obozie jenieckim w Murnau w Bawarii oraz obozie jenieckim dla polskich oficerów – Oflag II C Woldenberg (w Dobiegniewie). Nieliczna grupa pozostała w kraju i włączyła się w nurt pracy konspiracyjnej. Zgodnie z meldunkiem płk. Mieczysława Szumańskiego (WIH III/21/9) dotyczyło to około 25 oficerów. Z kolei kpt. Zygmunt Herman w swoich pamiętnikach podaje, że w początkowym okresie tylko 5 oficerów WIG podjęło się na zlecenie sztabu AK aktualizacji map w skali 1:25 000 obszaru Warszawy.

WIG poniósł nie tylko ogromne straty osobowe, ale stracił również cały majątek, zniszczone i zagubione zostały wszystkie instrumenty pomiarowe. Podobnie było z materiałami źródłowymi związanymi z zakładaniem na obszarze Polski sieci triangulacyjnej i niwelacyjnej oraz opracowaniem map i wydawnictw specjalnych. Straty poniesione przez WIG podczas ewakuacji do Lwowa i niespodziewana agresji ZSRR na Polskę uniemożliwiły podjęcie szerszej działalności wydawniczej w Zakładach Graficznych Książnica-Atlas prof. Eugeniusza Romera.

Nie sprawdził się przyjęty na czas wojny system zaopatrzenia wojsk w mapy. Mimo że mieliśmy jedne z najlepszych map wojskowych w Europie, które były wydawane w stosunkowo dużych nakładach, wojska, szczególnie pod koniec kampanii wrześniowej, walczyły bez map. Potwierdziły się doświadczenia z pierwszej wojny światowej, że szczególną troską wojskowych służb geograficznych w czasie pokoju powinno być zorganizowanie sprawnego systemu zaopatrzenia wojska w mapy na czas wojny. Problemem drugorzędnym jest jakość map i ich aktualność.

Podziękowania

Pragnę serdecznie podziękować członkom rodzin oficerów WIG, którzy użyczyli mi wspomnień swoich ojców i własnych do opracowania tego artykułu. Dziękuję paniom: Helenie Ławrynowicz (córce płk. Tadeusza Zieleniewskiego), Marii Kozińskiej (córce mjr. Stanisława Adamskiego), Barbarze Suradze (córce mjr. Lucjusza Woźniaka), Alinie Rychlewskiej (synowej ppłk. Józefa Rychlewskiego), panom: Wojciechowi Okupskiemu (synowi mjr. Jana Okupskiego), Grzegorzowi Myśliwskiemu (synowi por. Hieronima Myśliwskiego), Tadeuszowi Dzikiewiczowi (synowi płk. Bronisława Dzikiewicza), Ludomirowi Słupeczańskiemu (synowi płk. Bronisława Słupeczańskiego), Maciejowi Dowhylukowi (synowi kpt. Bazylego Dowhyluka), Lechowi Lewartowskiemu (synowi kpt. Janusza Lewartowskiego), Jerzemu Szumańskiemu (synowi ppłk. Mieczysława Szumańskiego).

Prośba

Zwracam się do Czytelników z prośbą o nadsyłanie uwag, komentarzy i dalszych materiałów źródłowych dotyczących wojennych losów oficerów WIG i ich rodzin, bezpośrednio na mój adres: ul. H. Kołłątaja 1 C m. 8, 87-100 Toruń.

Płk rez. dr Eugeniusz Sobczyński, szef Zarządu Geografii Wojskowej w latach 1999-2005

Zdjęcia ze zbiorów własnych autora