Pomiary geodezyjne

Po wojnie pierwsze zadania z dziedziny geodezji rozpoczęła cywilna służba geodezyjno-kartograficzna, a polegały one na odszukaniu operatów technicznych obejmujących obszar Polski w nowych granicach. W kraju poszukiwania przeprowadzono we wszystkich urzędach administracji państwowej. Na terenach Niemiec działał specjalny wysłannik do spraw rewindykacji materiałów geodezyjnych. Jednocześnie przeprowadzono inwentaryzację punktów w terenie i stwierdzono, że 85-90% punktów zachowało się mimo znacznego upływu czasu od ich założenia i mimo zniszczeń wojennych.

Pierwsze pomiary geodezyjne oficerowie służby wykonywali podczas prac delimitacyjnych dotyczących wytyczenia w terenie wschodniej granicy państwa. Rozmowy dotyczące przebiegu granic Polski po II wojnie światowej miały miejsce podczas konferencji w Jałcie (4-?11 lutego 1945 r.). Zawarte wówczas ustalenia polskie władze emigracyjne nazwały nowym rozbiorem Polski, tym razem dokonanym z udziałem sojuszników. Propozycje jałtańskie przybrały charakter wykonawczy w umowie poczdamskiej z 2 sierpnia 1945 r. Po długich sporach określony został ostateczny kształt granic powojennej Polski. Umowa ta stała się podstawą do zawarcia 16 sierpnia 1945 r. w Moskwie polsko-radzieckiej umowy granicznej, która określała kształt granicy wschodniej państwa polskiego. W imieniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej umowę podpisał Edward Osóbka-Morawski, a w imieniu ZSRR – Wiaczesław Mołotow. Wymiana ratyfikowanych dokumentów nastąpiła 5 lutego 1946 r. w Warszawie i od tego dnia umowa była obowiązująca. Ostateczny kształt postanowieniom konferencji poczdamskiej nadała Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec 20 listopada 1945 r., gdy ustalono również zakres akcji przesiedleńczej.

Do wytyczenia granicy w terenie rząd polski powołał Komisję Delimitacyjną w składzie: wiceminister spraw zagranicznych Janusz Żaruk Michalski (przewodniczący), członkowie: generałowie Stefan Mossor i Bronisław Prugar-Ketling oraz eksperci: płk Teodor Naumienko, Wacław Nowak i Stanisław Pietkiewicz. Po kilku wstępnych posiedzeniach generałowie Mossor i Prugar-Ketling zostali odwołani, a na ich miejsce wyznaczono generała Armii Czerwonej skierowanego do służby w Wojsku Polskim Jerzego Bordziłowskiego⁹⁵. Tak więc decydujący głos ze strony polskiej w sprawie faktycznego przebiegu granicy w terenie należał również do Rosjan (załącznik 4).

W pracach komisji uczestniczyło 29 oficerów WIG oraz kilkunastu przedstawicieli Głównego Urzędu Pomiarów Kraju. Pas graniczny długości ok. 1100 kmzostał podzielony na 6 odcinków, z których 3 nieparzyste (I, III, V) opracowała strona polska, a 3 parzyste (II, IV, VI) strona radziecka⁹⁶ (rys. na s. 3). Geodeci wojskowi w ciągu 4 miesięcy zastabilizowali i okreś­lili współrzędne 1019 punktów, wykonali600 km ciągów niwelacyjnych oraz opracowali ponad500 km kw. zdjęcia topograficznego w skali 1:25 000 (fot. 13). Z uwagi na bardzo ciężkie warunki terenowe oraz złożoną sytuację polityczną (UPA w Bieszczadach) pracę komisji zabezpieczał pułk ochrony i batalion saperów. Prace komisji trwały od 1 czerwca do 6 listopada 1946 r. Szczególnie złożona była sytuacja w V podkomisji, której przewodniczył ppłk Józef Rychlewski, a wiceprzewodniczącym był Stanisław Pietkiewicz. Podkomisja wytyczała granicę przez Puszczę Białowieską – w terenie lesistym i podmokłym. Trudny teren oraz brak ostatecznej decyzji co do samego przebiegu granicy przedłużył przewidziany termin zakończenia robót prawie o dwa miesiące.

Roman Jankowski⁹⁷, mieszkaniec wsi Tokary, tak wspomina działanie tej komisji: Komisja otrzymała do dyspozycji dwa duże pokoje. Na podwórku koło domu stanęło kilkanaście samochodów wojskowych oraz dwie radiostacje na bazie samochodów. Grupy geodetów każdego dnia były rozwożone w rejon, który miał być przekazany Związkowi Radzieckiemu. Tam wykonywano pomiary, a szkice były nanoszone na mapy. Kierownictwo komisji radzieckiej często wyjeżdżało do Mińska w celu złożenia sprawozdania oraz po nowe wytyczne. Po powrocie Rosjanie przywozili petycje przyłączenia Tokar do Związku Radzieckiego. Twierdzili, że 22 października 1939 r. w referendum mieszkańcy tej wsi wypowiedzieli się za przyłączeniem do zachodniej Białorusi. Natomiast władze polskie, ludność cywilna, WOP na czele z komendantem byłej placówki AK oraz księdzem Lipeckim byli za pozostawieniem wsi w granicach polskich. Po przeprowadzeniu spisu mieszkańców pod względem przynależności narodowej okazało się, że zdecydowaną większość mieszkańców stanowili Polacy. Dlatego wieś podzielono na część polską i radziecką. 60 procent użytków rolnych o glebach urodzajnych, 17 gospodarstw kolonijnych – nazwijmy – odeszło do ZSRR. Po stronie polskiej pozostały lasy i zakrzaczone grunty. Prace związane z opisem gospodarstw wcielanych do ZSRR były wykonywane przez pracowników Państwowego Urzędu Repatriacyjnego przy udziale właścicieli, sołtysa i często personelu radzieckiego.

Styk ówczesnej granicy Polski, Czechosłowacji i ZSRR na Krzemieńcu został ustawiony już wcześniej, w marcu 1946 r., przy udziale przedstawicieli trzech państw. Przebieg granicy w terenie oznaczono dwoma rzędami drewnianych słupów z odpowiednimi godłami państwowymi i kolejnym numerem, rozpoczynającym się od znaku granicznego „Krzemieniec”. Wytyczaniu granicy towarzyszyły liczne tragedie ludzkie związane z pozostawianiem dorobku całego życia i przenoszeniem się na wyznaczone tereny polskie. Granicę z obwodem kaliningradzkim wytyczono w 1957 r., brali w tym udział kpt. Zenon Biesaga i por. Ryszard Klonowski (umowa z 25 marca 1957 r.).

4 października 1947 r. kierownikiem Wydziału Geodezyjnego WIG został mjr Bronisław Dzikiewicz, doświadczony geodeta, oficer przedwojennego WIG, dowódca plutonów pomiarowych 12 Kompanii Geograficznej 2 KP. Pod jego kierownictwem geodeci wojskowi wiosną 1948 r. rozpoczęli wykonywanie pomiarów triangulacyjnych na poligonach wojskowych. Były one niezbędne artylerii do prowadzenia celnego ognia oraz tworzyły osnowę do opracowania aktualnych map na tych obszarach. Podobne prace wykonywano równolegle w rejonach nadmorskich dla Marynarki Wojennej.

Na przełomie 1949 i 1950 r. wykonywano pomiary graniczne z NRD. Granica wytyczona w terenie przez geodetów została zatwierdzona przez układ w Zgorzelcu pomiędzy Polską a NRD podpisany 6 lipca 1950 r.

W 1951 r. na podstawie umowy międzynarodowej była przeprowadzona korekta przebiegu granicy z ZSRR. Wymianie podlegało 480 km² w rejonie Ustrzyk Dolnych (ówczesny obwód drohobycki), które strona polska otrzymała od ZSRR, przekazano zaś obszar w woj. lubelskim (okolice Bełżca i Sokala). Granicę w Bieszczadach wytyczali oficerowie radzieccy, a w lubelskim oficerowie polscy. W wielu opracowaniach podaje się, że powodem wymiany były złoża węgla na Sokalszczyźnie i połączenie kolejowe Rawa Ruska – Sokal, za co Polsce przekazano tereny o ubogich glebach i z wyeksploatowanymi złożami ropy w rejonie Bieszczad.

W 1953 r., po przyjęciu układu 1942, geodeci wojskowi rozpoczęli pracę przy pomiarach geodezyjnych kraju. Przypadło im wykonanie sieci triangulacji państwowej (podstawowej), początkowo wzdłuż granicy z ZSRR i Czechosłowacją, później na obszarze Mazur przy sieci wypełniającej (w 1964 r.).

14. Prace na granicy z ZS RR, ppłk rez. Bronisław Słupeczański (z prawej), 1958 r.

Następnie przystąpiono do założenia triangulacji na obszarze wschodniej i centralnej Polski. Istniejące tam sieci były oparte na różnych elipsoidach, miały różne punkty wyjściowe oraz były wykonywane w różnych okresach, nie stanowiły więc jednolitej całości. Doświadczenia z pierwszego okresu prac polowych pozwoliły geodetom wojskowym na podjęcie prac bardziej złożonych, czyli pomiarów kątowych na punktach I klasy sieci państwowej oraz współuczestniczenie w pomiarach punktów geodezyjnej bazy kos­micznej przebiegającej przez terytorium naszego kraju.

W latach 1955-58 oficerowie Służby Topograficznej WP uczestniczyli w pracach komisji delimitacyjnej do wytyczenia granicy państwowej między Polską a Czechosłowacją. Głównymi ekspertami ze strony polskiej byli: prof. Józef Wąsowicz – geograf z Uniwersytetu Wrocławskiego, dr Stanisław Osiecki – prawnik z Ministerstwa Spraw Zagranicznych, i mjr Czesław Głazek z Zarządu Topograficznego Szt. Gen. WP. Pracami polowymi kierowali oficerowie geodeci: kpt. Zenon Biesaga, kpt. Romuald Zapolski, kpt. Mieczysław Pąk i kpt. Jan Dąbrowski, a wykonywali je inżynierowie geodeci z państwowych przedsiębiorstw geodezyjnych (umowa z 13 czerwca 1958 roku). Kolejne prace na tej granicy związane z odnową zniszczonych słupów granicznych przeprowadzono w 1975 r.

Należy zaznaczyć, że na przełomie lat 50. i 60. Zarząd Topograficzny Sztabu Gen. WP wspólnie z Państwowym Przedsiębiorstwem Geodezyjnym wydał „Wykaz punktów triangulacji państwowej”. Współrzędne punktów w układzie 1942 zostały podane w dwóch strefach odwzorowawczych (trzystopniowych i sześciostopniowych). Wysokości punktów były podane w bałtyckim systemie wysokości normalnych (zero mareografu w Kronsztadzie). Dane zawarte w katalogach były podstawą prowadzenia w następnych latach wszystkich prac pomiarowych w Polsce. Wydawnictwo to nosiło klauzulę tajne i dostęp do niego był ograniczony.

W następnych latach geodeci wojskowi prowadzili pomiary na punktach I klasy sieci państwowej oraz współuczestniczyli w pomiarach punktów bazy kosmicznej przebiegających przez nasz kraj. Sieci triangulacyjne na terenie Polski zostały całkowicie pomierzone i wyrównane do 1965 r. Ze wspólnego międzynarodowego wyrównania sieci astronomiczno-geodezyjnej (1956-58) sporządzono „Katalogi współrzędnych geograficzno-geodezyjnych” zawierające 393 punkty.

Ścisła współpraca z cywilną służbą geodezyjną, która pomiary i obliczenia geodezyjne wykonywała na przeważającej części obszaru Polski, umożliwiła założenie po raz pierwszy w naszej historii sieci wypełniających i sieci zagęszczających oraz opracowanie dla całego kraju kompletnych i jednolitych katalogów współrzędnych punktów sieci triangulacyjnej, poligonowej i niwelacyjnej.

W Polsce na początku lat 60., a w ZSRR znacznie wcześniej, zaczęto formować jednostki rakietowe, a do rażenia celów na duże odległości potrzebne były dokładne kierunki (azymuty) na wybrane cele. Aby ułatwić wykonanie tego zadania pododdziałom topogeodezyjnym wojsk rakietowych, podczas konferencji służb geodezyjnych państw socjalistycznych w 1960 r. w Dreźnie ustalono, aby we wszystkich państwach na punktach sieci triangulacji państwowej były założone i zabudowane punkty kierunkowe. Miały być one obierane (zakładane) w odleg­łościach 500-1000 m(w lasach250 m) od punktów macierzystych, a azymuty wyznaczone z dokładnością ±2,5˝. Po 5-6 latach jednostki topograficzne i pododdziały topogeodezyjne wojsk rakietowych zostały wyposażone w nasadki giroskopowe i giroteodolity – w ten sposób problem pozyskiwania kątów kierunkowych (azymutów) się rozwiązał.

Od 1957 do 1969 r. geodeci wojskowi corocznie wykonywali pomiary geodezyjne w celu określenia współrzędnych fotopunktów do opracowania zdjęć topograficznych w skali 1:25 000, następnie 1:10 000 dla metody uniwersalnej, kombinowanej i stereometrycznej, zagęszczano również osnowę poziomą i wysokościową w celu opracowania zdjęć topograficznych w skali 1:10 000.

W tym samym roku służba rozpoczęła nowy rodzaj prac geodezyjnych. Dotychczas koncentrowały się one na dogęszczaniu państwowej sieci triangulacyjnej IV klasy i dowiązaniu zdjęć lotniczych. Nowe zadanie polegało na pomiarach sieci I, II i III klasy (sieć mazurska) wraz z zabudową oraz pomiarem punktów kierunkowych. Prace te wykonywał 22 Samodzielny Oddział Geodezyjny, w którego strukturze była grupa zabudowy. Do budowy wież i sygnałów zatrudniono między innymi rodzinę górali: Jana, Stanisława i Stefana Puziów. Najwyższą wieżę o wysokości 54 mzbudował 12-osobowy zespół w miejscowości Kaszyce k. Przemyśla w ciągu 3,5 miesiąca; zużyto na nią 120 m³ drewna. W latach 1968-69 służba wykonała liniowy i kątowy pomiar bazy satelitarnej przechodzącej przez obszar naszego kraju w ramach budowy kosmicznej triangulacji Pułkowo-Poczdam-Sofia-Pułkowo w celu założenia i wyrównania Jednolitej Astronomiczno-Geodezyjnej Sieci państw socjalistycznych (JAGS) stosownie do ustaleń konferencji służb geodezyjnych państw socjalistycznych z 1965 r. w Moskwie.

W latach 1978-79 geodeci z 22 sotg wykonywali pomiary wzdłuż granicy państwowej Polska – ZSRR. Określano współrzędne punktów granicznych oraz aktualizowano mapy pasa granicznego. Szczególnie dużo pracy było wzdłuż rzek San i Bug, które zmieniły swój bieg na skutek naturalnych procesów erozyjnych.

Od 1968 r. cywilna służba geodezyjno-kartograficzna musiała przyjąć nowy układ współrzędnych 1965⁹⁸. Zarząd Topograficzny Sztabu Gen. WP w 1983 r. opracował i wydał na obszar Polski „Katalogi punktów triangulacyjnych i poligonowych”, które podawały współrzędne punktów w dwóch układach: 1942 i 1965. Od roku 1982 do 1994 katalog był prowadzony na komputerze Odra 1325, wydruki ze współrzędnymi udostępniano cywilnym instytucjom i przedsiębiorstwom wykonującym pomiary geodezyjne i prace kartograficzne. Od 1989 r. służba prowadziła w programie komputerowym Granica katalog dyżurny zawierający współrzędne punktów triangulacyjnych i poligonowych z obszaru Polski w układach 1942/1983 i 1965.