|
Eugeniusz Sobczyński
Już od 1952 r., kiedy przy okręgach wojskowych zostały powołane wydziały topograficzne, rozpoczęło się zabezpieczanie ćwiczeń pod względem topograficznym. Przed każdymi ćwiczeniami sztabowymi wydziały przygotowywały opisy wojskowo-geograficzne, oceniały warunki terenowe rejonu ćwiczeń, wykonywały mapy specjalne oraz organizowały system zaopatrywania wojsk okręgów w mapy topograficzne i specjalne. Drukarnie okręgowe drukowały na potrzeby ćwiczących sztabów dokumenty bojowe oraz nadrukowywały sytuację specjalną na mapy.
W latach 70. i 80. wszystkie oddziały topogeodezyjne, przeważnie w okresie zimowym, uczestniczyły w ćwiczeniach z wojskami. Wydzielane były grupy topogeodezyjne, które działały wspólnie z wojskami rakietowymi i artylerią, między innymi dowiązywały geodezyjnie stanowiska startowe i ogniowe oraz określały azymuty do strzelania. Często geodeci z oddziałów sprawdzali dane wypracowane przez pododdziały topogeodezyjne wojsk rakietowych i artylerii. W czasie tych ćwiczeń szczególnie pomocne okazały się autobusy sztabowe-pracownie (Star 660), wyposażone w odpowiedni zestaw sprzętu i aparatury, pozwalające samodzielne wykonywać zadania geodezyjne w różnych warunkach terenowych i atmosferycznych. Bardzo często wykorzystywano instrumenty giroskopowe do dowiązywania elementów ugrupowania wojsk rakietowych i artylerii oraz sprawdzania dowiązania wykonanego przez organiczne pododdziały artylerii.
Na początku lat 70. jednostki służby wykonywały na potrzeby sztabów okręgów wojskowych makiety terenowe (stoły plastyczne) w skalach 1:100 000 i 1:200 000. Przedstawiano na nich obszary, które w myśl ówczesnej doktryny wojskowej były ważne pod względem strategicznym, a więc tereny Niemiec, Holandii, Cieśnin Duńskich. Były też wykonywane makiety mniejszych obszarów, np. Kanał Lubeka, rejon Hamburga w skalach 1:5 000 i 1:10 000. Makiety przewożono w specjalnych kontenerach i rozstawiano podczas ćwiczeń. Służyły one dowódcom do wydawania rozkazów bojowych i rozgrywania współdziałania. Na początku lat 90. na potrzeby sztabów okręgów wojskowych wykonano kilka makiet Polski w skali 1:50 000. Stanowiły one nieodłączny element wszystkich ćwiczeń sztabowych, a ich powierzchnia często przekraczała 100 m2; z reguły były rozstawiane w namiotach. Za pomocą specjalnych znaków topografowie nanosili sytuację taktyczną.
W kwietniu 1984 r. grupa żołnierzy z 6. Samodzielnego Oddziału Topogeodezyjnego, kierowana przez ppłk Zdzisława Duszę wykonała makietę terenu ośrodka szkolenia poligonowego Drawsko Pomorskie (w skali 1:1 250). Przez następne lata była ona wykorzystywana podczas ćwiczeń taktycznych na poligonie. W 1993 r. kolejna grupa żołnierzy z tego oddziału, kierowana przez kpt. Jerzego Wiatrowskiego, przeprowadziła gruntowną renowację makiety. Prezentowana ona była prezydentowi Lechowi Wałęsie, ministrowi obrony narodowej Januszowi Onyszkiewiczowi, ministrom i parlamentarzystom podczas ćwiczeń taktycznych zorganizowanych dla obserwatorów zagranicznych.
W 1994 r. na potrzeby szkolenia kadry i podchorążych Wyższej Szkoły Oficerskiej w Toruniu wykonano makietę toruńskiego poligonu (w skali 1:3000), a także ośrodków szkolenia poligonowego Dęba-Lipa i Czerwony Bór.
Na potrzeby wojsk rakietowych i artylerii (w celu dowiązania stanowisk ogniowych i startowych oraz punktów obserwacyjnych) służba topograficzna wydała mapy: współrzędnych punktów konturowych w skali 1:100 000 na cały ZTDW i Polskę (68 godeł map danych geodezyjnych) oraz danych geodezyjnych w skali 1:50 000 (na ZTDW – 80% obszaru, dla Polski – 70%). Treść specjalną mapy stanowiły współrzędne punktów geodezyjnych i sytuacyjnych. Zostały one określone według map wielkoskalowych, planów lub map podkładowych.
Wydano także mapę grawimetryczną (1:200 000) przeznaczoną do określania wartości przyśpieszenia siły ciężkości, charakteryzowała się ona nadrukiem izolinii anomalii Bouguera (o cięciu co 2 mgal).
Należy też wspomnieć o wydanym w 1957 r. przez Zarząd Topograficzny Szt. Gen. WP Albumie map i bojowych dokumentów graficznych zawierającym wzorce oraz krótką charakterystykę map i bojowych dokumentów graficznych, możliwych do wydania przez ruchome oddziały topograficzne i kartograficzne. Album służył jako pomoc przy szkoleniu operacyjno-taktycznym we wszystkich rodzajach wojsk.
Znaczny jest także wkład jednostek topograficznych w obsługę inwestycji realizowanych przez okręgi wojskowe i rodzaje sił zbrojnych. Oprócz przygotowywania map zasadniczych (podkładowych) w skalach 1:500, 1:1000, 1:2000 i 1:5 000 służących do projektowania inwestycji, wykonywano także geodezyjną obsługę inwestycji. Geodeci wojskowi dowiązywali infrastrukturę techniczną na wszystkich lotniskach wojskowych i przygotowywali mapy zasadnicze pod wykonywanie drogowych odcinków lotniskowych (DOL) i wszystkich obiektów ówczesnych Wojsk Obrony Powietrznej Kraju.
Niepoślednią rolę w topograficznym zabezpieczaniu ćwiczeń wojskowych odegrali topografowie dywizji. Było to najniższe ogniwo służby w strukturach dowodzenia, które spełniało także ważną rolę w promocji opracowań kartograficznych w armii, i odgrywali dużą rolę w szkoleniu żołnierzy i oficerów z topografii wojskowej. Szczególnie zasłużyli się na tym polu topografowie: ppłk Kazimierz Chmieliński i ppłk Ireneusz Godzic.
Z zabezpieczeniem topograficznym sztabów i wojsk związane jest szkolenie z terenoznawstwa i topografii wojskowej. W okresie powojennym wydano następujące podręczniki z tej tematyki:
• Topografia wojskowa, Toruń 1946;
• Terenoznawstwo, Warszawa 1951;
• Terenoznawstwo, Warszawa 1965;
• Topografia wojskowa, Warszawa 1983.
W 1950 r. wydano z kolei bardzo pomocny w szkoleniu żołnierzy służby zasadniczej i podchorążych Zbiór ćwiczeń z terenoznawstwa.
Cennym uzupełnieniem ostatniego podręcznika z topografii są wydawnictwa: podręcznik „Metodyka nauczania topografii wojskowej”, Warszawa, 1982 r.; „Zbiór ćwiczeń z topografii wojskowej", Warszawa, 1983 r.; „Foliogramy i przeźrocza do nauczania topografii wojskowej" oraz „Tablice poglądowe do nauki terenoznawstwa”, Warszawa, 1983 r. Ostatnia pozycja zawiera 28 tablic, na których przedstawiono wybrane zagadnienia z terenoznawstwa, zasady posługiwania się mapą i rozwiązywania konkretnych zadań przy jej pomocy. W książce umieszczono również najważniejsze znaki umowne, charakterystyki i ilustracje obiektów terenowych umieszczanych na mapach topograficznych. Tablice udostępniono szkołom podstawowym i harcerstwu.
Wydano też kilka instrukcji dotyczących posługiwania się mapami topograficznymi wydawanymi przez państwa należące do NATO. Ukazały się: „Wzory map topograficznych państw obcych”, sygn. Szt. Gen. 832/77, „Znaki umowne wybranych map topograficznych niektórych państw Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych”, sygn. Szt. Gen. 726/75, „Mapy topograficzne niektórych państw kapitalistycznych. Charakterystyka ogólna”, sygn. Szt. Gen. 684/73 i „Skróty stosowane na mapach topograficznych państw obcych”, sygn. Szt. Gen. 636/72.
W 1966 r. wydano „Ćwiczebny zestaw zdjęć lotniczych”. Składa się on z 57 różnorodnych zdjęć lotniczych i objaśnień dotyczących charakterystykę oraz sposobu odczytywania zdjęć. Zestaw przeznaczony był do szkolenia z interpretacji obrazu fotograficznego terenu oraz pokazania możliwości jakie daje wykorzystywanie zdjęć lotniczych zwłaszcza w warunkach bojowych.
Wydział Topograficzny Sztabu SOW w 1973 r. opracował i wydał na potrzeby wojsk pancernych interesujący podręcznik Terenoznawstwo dla czołgistów, który był rozpowszechniony w całych siłach zbrojnych.
Gdy mapy były tajne, niemożliwe było ich wykorzystanie do szkolenia, dlatego bardzo przydatny był wówczas zestaw ćwiczebnych map topograficznych w skalach od 1:10 000 do 1:100 000. Do zestawu była dołączona mapa topograficzna w skali 1:50 000 czterokrotnie powiększona, stanowiąca cenną pomoc dla wykładowców topografii wojskowej. Niektóre z tych opracowań były również drukowane na zlecenie Centrali Zaopatrzenia Szkół i wykorzystywane jako pomoce naukowe w szkoleniu cywilnym.
W 1973 r. wydano do celów szkoleniowych zestaw map plastycznych. Przeznaczone do nauki „czytania” modele rzeźby terenu, były fragmentami mapy w skali 1:25 000 z obszaru Polski, charakteryzującymi rodzaje terenu – od równinnego po wysokogórski. Seria obejmowała dziewięć modeli, wykonanych według jednolitej zasady i uzupełnionych krótką charakterystyką. Do każdego modelu była dołączona zwykła mapa topograficzna, umożliwiająca porównanie rysunku warstwicowego z formami przestrzennymi.
Bardzo pomocnym Wydawnictwem w szkoleniu, adresowanym głównie do topografów i kartografów, był wydany w 1960 r. „Atlas form i typów rzeźby Polski”. To unikalne opracowanie autorstwa mjr. Andrzeja Marcinkiewicza obejmuje: 93 mapy w skali 1:25 000 z przykładami poszczególnych form rzeźby terenu, teksty objaśniające z rysunkami i blokdiagramami, mapę syntetyczną typów rzeźby terenu Polski w skali 1:1 000 000 i słownik geomorfologiczny. Atlas pomagał topografom opracowywać rzeźbę terenu na zdjęciach topograficznych w skalach 1:10 000 oraz szkolić oficerów wszystkich rodzajów wojsk i służb.
W 1983 r. po raz drugi wydano zestaw ćwiczebnych zdjęć lotniczych składający się z 23 zdjęć (scen) wykonanych w podczerwieni kamerą wielospektralną, radarem bocznego wybierania, skanerem. Zestaw umożliwiał zapoznanie się z różnymi sposobami zobrazowania terenu, a także pozwalał uczyć fotointerpretacji obiektów terenowych i elementów ugrupowania bojowego wojsk.
W okresie powojennym służba topograficzna kilkakrotnie wydawała: „Tabele logarytmów” sygn. Szt. Gen. 1454/88, „Tablice geodezyjne” oraz „Znaki umowne map topograficznych” sygn. Szt. Gen. 1348/88. To ostatnie wydawnictwo obejmuje znaki umowne stosowane na mapach topograficznych w skalach od 1:25 000 do 1:1 000 000, wydawanych przez Zarząd Topograficzny (z uwzględnieniem zmian wprowadzonych po 1959 r.).
 W 1994 r. Zarząd Topograficzny Szt. Gen. WP wydał bardzo ciekawy i wielce pomocny do nauki historii tryptyk, potocznie nazywany Trzy Rzeczpospolite. W jego skład wchodziły reprint, wykonany techniką numeryczną, mapy B. Folina w skali 1:1 233 000 z 1770 r., mapa topograficzna w skali 1:1 000 000 wydana przez WIG w 1934 r. oraz mapa w skali 1:1 000 000 wydana przez Zarząd Topograficzny Szt. Gen. WP w 1992 r. Każda z map przedstawia Polskę w innych granicach i jest uzupełniona krótkim opisem danej epoki, historii kartografii oraz opatrzona herbem państwowym.
Od 1994 r. stopniowo, w miarę wprowadzania do wojsk map w standardach NATO, wydawane są nowe pomoce szkoleniowe, m.in. Wojskowe mapy topograficzne dostosowane do standardów NATO – Przewodnik (sygn. Szt. Gen. wew. 7/31/96); GPS – Światowy system pozycjonowania i nawigowania; instrukcje do odbiorników GPS; powiększona mapa topograficzna w skali 1:50 000 w standardzie NATO, mapy szkoleniowe w skali 1:50 000 i 1:250 000 oraz edukacyjne multimedialne programy komputerowe. Duży wkład pracy w ich przygotowanie włożyli: płk rez. Zdzisław Tomaszewski, płk Henryk Skotarczyk, ppłk Janusz Sielecki, ppłk Wiesław Graszka, mjr Jacek Bartkowiak, mjr Włodzimierz Walczak.
W opracowaniu pomocy szkoleniowych i w nauczaniu topografii wojskowej szczególnie zasłużyli się wieloletni wykładowcy szkół oficerskich pułkownicy: Zygmunt Borek, Bolesław Otachel, Wacław Bakałarz, Ryszard Woźniak, Bronisław Cichoń, Władysław Łaski, Jerzy Jaskier, Włodzimierz Potoka. Propagowali oni wśród podchorążych biegi na orientację oraz turystykę pieszą. Nie wspominam tu wykładowców Wojskowej Akademii Technicznej i Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Rakietowych i Artylerii w Toruniu, którzy oprócz szkolenia przyszłych oficerów korpusu topografów, prowadzili zajęcia z podchorążymi całej uczelni. Będzie o nich mowa w dalszej części opracowania.
Zarząd Topograficzny Szt. Gen. WP odpowiada także za wyposażanie i szkolenie pod względem topograficznym jednostek biorących udział w misjach pokojowych ONZ i ćwiczeniach organizowanych przez NATO. W 1995 r. oficerowie służby przeszkolili kadrę batalionu wchodzącego w skład Nordycko-Polskiej Brygady SFOR, biorącego udział w misji pokojowej w Bośni i Hercegowinie, wyposażając go jednocześnie w odbiorniki GPS.
Cyklicznie, co dwa lata Zarząd Topograficzny organizuje kursy instruktorsko-metodyczne dla wykładowców topografii ze szkół oficerskich, szkół chorążych i ośrodków szkolenia, na których zapoznają się z nowymi wydawnictwami i pomocami szkoleniowymi. Należy dodać, iż Zarząd opiniował w zakresie topografii wszystkie programy kształcenia i nauczania, które były wprowadzane do sił zbrojnych.
Bardzo ścisłe kontakty służba topograficzna utrzymuje z Akademią Obrony Narodowej; umożliwiły one wykonywanie wielu wartościowych prac z zakresu geografii wojennej i studiów operacyjno-strategicznych. Akademia promuje wydawnictwa kartograficzne i geograficzne wśród oficerów i pracowników administracji państwowej oraz uczy, jak środowisko geograficzne wpływa na podejmowanie decyzji na szczeblach taktycznych i operacyjnych. Kierownikami Katedry Geografii Wojennej w latach 1980-1998 byli oficerowie korpusu topografów: płk dr hab. Stanisław Wójcik, płk dr hab. Stanisław Stańczuk, płk prof. dr hab. Julian Skrzyp i płk dr Zbigniew Lach.
© E. Sobczyński
|
