|
Eugeniusz Sobczyński
Oficerowie i pracownicy WIG po opuszczeniu kraju zostali internowani na Węgrzech. Podejmowali próby przedostania się do tworzonego we Francji Wojska Polskiego i w związku z tym organizowali wiele ucieczek. Kpt. Zwierzyński tak relacjonuje sytuację: W obozie internowanych oficerów w Eger pozostawałem od 21 września do 4 grudnia. Otrzymawszy zawiadomienie, że jestem zapotrzebowany przez MSWojsk. w Paryżu, wyjechałem z obozu bez wymeldowania się. Wymeldować się nie mogłem, gdyż władze obozowe przeciwne są temu i odbierały nawet paszporty tym, którzy je posiadali. Granicę węgiersko-jugosłowiańską przekroczyłem koło miejscowości Bares, następnie udałem się do Zagrzebia, a stamtąd do Splitu.
 Jednym z pierwszych oficerów, który znalazł się w Paryżu, był ppłk Stefan Gąsiewicz, wieloletni szef Wydziału Topograficznego WIG. Został on wyznaczony na kierownika Referatu Służby Geograficznej w Ministerstwie Spraw Wojskowych i przystąpił do tworzenia Służby Geograficznej WP we Francji. Początkowo w referacie tym pracowało tylko trzech oficerów geografów, oprócz ppłk. Stefana Gąsiewicza byli to kpt. Wacław Loga i kpt. Józef Słomczyński. W czerwcu 1940 r. skład referatu powiększył się do kilkunastu osób. W tym okresie głównym zadaniem instytutu była ewidencja oficerów geografów, obsadzenie stanowisk instruktorów i wykładowców w obozach szkoleniowych (m.in. do obozu Coëtquidan oddelegowano pięciu oficerów), kierowanie wytypowanych oficerów na staż do francuskich oddziałów topograficznych oraz zbieranie materiałów topograficznych dotyczących obszaru Polski. Na potrzeby szkolenia, w czasie którego posługiwano się mapami francuskimi, wydano instrukcję-podręcznik Topografia. Przy organizowanych we Francji polskich dywizjach utworzono również plutony topograficzne (w 1. Dywizji Grenadierów – dowódca kpt. Jan Kraczkiewicz, następnie kpt. Stefan Fuss, w 2 Dywizji Strzelców Pieszych – dowódca kpt. Piotr Zwierzyński, w 3. Dywizji Piechoty – dowódca kpt. Stanisław Wondraczyk), których głównym zadaniem – oprócz zaopatrywania wojsk w mapy – było wykonywanie prac pomiarowych i szkiców z sytuacją bojową. Plutony te pod względem służbowym podlegały dowódcy dywizji, w której skład wchodziły, a pod względem specjalistycznym – odpowiednim armijnym francuskim komórkom topograficznym.
Plutony skupiały w swoich szeregach topografów i kartografów, którzy odbyli trzytygodniowe przeszkolenie na nowym sprzęcie we francuskim Centrum Szkolenia Służby Geograficznej w Fort de Demont pod Paryżem. Stan plutonu wynosił 14 żołnierzy, w tym dwóch oficerów.
W obliczu niebezpieczeństwa klęski Francji rozpoczęła się ewakuacja Polskich Sił Zbrojnych do Wielkiej Brytanii. Oficerowie służby geograficznej zostali ewakuowani 16 czerwca 1940 r. do Liverpoolu, część oficerów, zwłaszcza z plutonów topograficznych, pozostała we Francji, a następnie brała czynny udział w ruchu oporu.
 Z inicjatywy oficerów geografów, którzy znaleźli się w Wielkiej Brytanii już pod koniec lipca 1940 r. zostało odtworzone Szefostwo Służby Geograficznej i Sekcja Wojskowego Instytutu Geograficznego. Siedziba instytutu i sekcji mieściła się początkowo w Racham, następnie w Perth, a potem w Edynburgu przy ulicy Learmonda Gardens. Szefem służby został ppłk Stefan Gąsiewicz, a szefem sekcji ppłk inż. Wiktor Plesner.
Pod koniec 1942 r. skład osobowy sekcji WIG przedstawiał się następująco:
-ppłk Wiktor Plesner – szef sekcji;
-ppłk Stanisław Lechner – zastępca szefa sekcji;
-ppłk Wiktor Brenneisen – kierownik biura redakcji map;
-mjr Tadeusz Sambor – kierownik administracyjny;
-mjr Czesław Salach – kierownik składnicy map.
Główną komórką, w której wykonywano mapy, było biuro redakcji map, skupiające średnio 35 oficerów geografów, wywodzących się z przedwojennego WIG. Pracowali w nim m.in. majorowie: Józef Borysewski, Stanisław Babiński, Franciszek Biernacki, Władysław Benoit, Józef Chełchowski, Tadeusz Dobrzański, Paweł Dulian, Romuald Adam Lipko; kapitanowie: Czesław Bobrowicz, Kazimierz Leytner, Tadeusz Patek, Józef Słomczyński, Władysław Wawrzecki, Marian Wondraczek; porucznicy: Eugeniusz Janiec, Walerian Kupczuk, Aleksander Stocki.
W następnych miesiącach struktura szefostwa i sekcji WIG ulegała częstym zmianom. Ostatecznie została ustalona w 1943 r. Sekcję WIG przemianowano na Wojskowy Instytut Geograficzny. Zgodnie z nową strukturą (rozkaz szefa Sztabu Naczelnego Wodza - Oddziału Operacyjnego L.dz. 510/Taj./Org./43 z dn. 23 kwietnia 1943 r.) WIG miał następującą strukturę organizacyjną: szef, zastępca szefa, kancelaria, wydziały – kartograficzny, triangulacyjny, fotogrametryczny, topograficzny, administracyjny oraz składnica map. Pod koniec listopada 1944 r. skład osobowy instytutu został powiększony o drużynę techniczną (18 żołnierzy).
Do głównych zadań wykonywanych przez oficerów geografów, których wówczas było ok. 50, należało: opracowanie i wydawanie instrukcji technicznych i map na zamówienie Geographical Section General Staff, a przede wszystkim opracowywanie na potrzeby konspiracji w kraju map terenów Polski w różnych skalach na podstawie materiałów przedwojennych. W latach 1942-1946 instytut wydał mapy na pełne pokrycie Polski w podstawowych skalach 1:100 000, 1:300 000 oraz plany większych miast w skali 1:25 000 (tzw. Town plans of Poland). Map w skali 1:100 000 wydano 489 godeł, w skali 1:300 000 – 16. Mapy w skali 1:100 000 były drukowane w jednym kolorze na podstawie przedwojennej mapy taktycznej Polski. Druk (bardzo słaby) wykonały prawdopodobnie na maszynach polowych zakłady litograficzne w Edynburgu i Londynie. Podobnie wydano mapę w skali 1:300 000, jednak dzięki dodatkowemu zastosowaniu dwóch kolorów nadrukowych jej czytelność była znacznie lepsza.
Całkowicie od nowa opracowano mapę Polski i krajów ościennych w skali 1:500 000. Wszystkie arkusze tej mapy mają nadruk: „Wznowiono w r.... w Szkocji przez Sekcję Wojsk. Inst. Geogr.”, zawierający datę od 1941 r. do 1942 r. Ogółem wydano 7 arkuszy w tej skali, były one przeznaczone dla lotnictwa.
Lotnicza edycja tej mapy była wydawana w latach 1944-1945 i miała nadruk „printed by Bartholomew, Edinburgh”. Poszczególne arkusze miały dwa wydania – jedno normalne, drugie specjalne, w którym było przedstawione zboczenie magnetyczne i zbieżność południków. Ogółem ukazało się 16 arkuszy (wydrukowanej przez firmę Bartholomew).
Po ukończeniu mapy w skali 1:500 000 rozpoczęto prace nad nową w skali 1:1 000 000. Do połowy 1945 r. wydano dwa arkusze obejmujące tereny na południe i zachód od Warszawy. Wydrukowała je firma Bartholomew i częściowo12. Kompania Geograficzna 2KP.
Do ciekawostek wydawniczych należy plan Warszawy w skali 1:50 000 z oznaczeniem sytuacji bojowej w dniu 5 sierpnia 1944 r. opublikowany w języku angielskim. Kolorem zielonym oznaczono na nim tereny zajęte przez powstańców, dzięki czemu wiadomo było, które tereny są zajmowane przez Niemców.
Godnym uwagi wydawnictwem była mapa Sahary w skali 1:4 000 000, opracowana na podstawie materiałów angielskich, przedstawiająca afrykański teatr wojny, na którym m.in. prowadził działania 2KP gen. Władysława Andersa.
Oprócz map WIG wydał wiele instrukcji i podręczników. Już w 1940 r. ukazała się Instrukcja o czytaniu map angielskich, następnie podręcznik Zasadnicze wiadomości z topografii (1941 r.). Ukazały się kolejne tomy Biblioteki Służby Geograficznej, m.in. tom 18 – Transformacja współrzędnych geograficznych i ich dokładności oraz tom 19 – Słownictwo Służby Geograficznej. Godne odnotowania jest również uruchomienie przez WIG Ośrodka Wyszkolenia Służby Geograficznej w Falkirk (20 listopada 1944 r.),który miał przygotować kadry dla służby geograficznej (szefostwa i kompanii pomiarowej) tworzonego 1 Korpusu Polskiego. W ośrodku przeszkolono około 100 szeregowych i podoficerów. Z powodu zaprzestania formowania korpusu żołnierzy skierowano do 2 Korpusu we Włoszech; część pozostała w Wielkiej Brytanii do dyspozycji szefostwa służby.
Po zakończeniu wojny WIG jeszcze ponad rok funkcjonował w Edynburgu. W drugiej połowie 1946 r. po połączeniu z Szefostwem Służby Geograficznej, Ośrodkiem Wyszkolenia oraz oficerami geografami z 2. Korpusu Polskiego został przeniesiony do szkockich miast Inverary i Leven. 8 września 1946 r. żołnierze Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie weszli w skład Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia (PKPR) i zostali zakontraktowani do służby w armii brytyjskiej. W korpusie tym przez dwa lata przechodzili rekonwalescencję i zdobywali kwalifikacje zawodowe niezbędne do życia w środowisku cywilnym państw zachodnich.
Większość oficerów geografów po rozwiązaniu Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie odbyła przeszkolenie na rocznym kursie w Szkole Mierniczej w Kinross, który przygotowywał ich do pracy w służbie cywilnej. Później pracowali jako geodeci i kartografowie, m.in.: w Afryce i Australii. Szkoła została rozwiązana 6 listopada 1947 r.
Część oficerów i żołnierzy powróciła do kraju . Nie mieli oni jednak normalnego i bezpiecznego życia. W wielu przypadkach spotkały ich represje, szykany i kapturowe procesy, nawet tych, którzy byli wybitnymi specjalistami, niezbędnymi dla gospodarczego rozwoju państwa. Ale i żołnierze, którzy ze względów politycznych zdecydowali się pozostać na obczyźnie, nie mieli łatwej drogi. Zamieszkali głównie w Wielkiej Brytanii, Australii, Kanadzie oraz Stanach Zjednoczonych i podejmowali pracę nie zawsze zgodną z posiadanymi kwalifikacjami.
Spośród oficerów, którzy służyli w instytucie w Wielkiej Brytanii i wnieśli znaczny wkład w rozwój kartografii wojskowej, należy wymienić pułkownika Stefana Gąsiewicza, podpułkowników: Wiktora Plesnera i Stanisława Lechnera; majorów Stanisława Babińskiego, Wiktora Brenneisena, Franciszka Biernackiego, Tadeusza Dobrzańskiego, Józefa Stankiewicza, Pawła Duliana, Adama Lipkę, Sylweriusza Zagrajskiego; kapitanów Wacława Logę, Józefa Słomczyńskiego, Stanisława Wondraczka.
We wspomnieniach płk. Mieczysława Szumańskiego znajdujemy zapis dotyczący przekazania majątku WIG do Polski: Gąsiewicz w 1945 r. przekazał Ambasadzie Warszawskiej dokładne spisy całego naszego majątku i dorobku w Szkocji; a więc oryginały wszystkich naszych prac, wykazy ze składnicy map oraz kilkadziesiąt nowych teodolitów i kilkadziesiąt niwelatorów i wiele przyrządów, które znalazł w Niemczech Grzębski i przy pomocy 1. Dywizji Pancernej przetransportował do WIG w Szkocji. Wszystko to, wagi kilkunastu ton pod naciskiem władz angielskich zostało oddane na przełomie 1948 i 1949 r. komunistom z Ambasady Warszawskiej w Londynie.
Gen. Józef Kuropieska przedstawił następujący opis pobytu w Londynie z polską misją mającą na celu organizowanie powrotu żołnierzy do kraju oraz przekazanie sprzętu: Przy spotkaniu z płk. S. Gąsiewiczem dowiedziałem się o znacznym majątku będącym w posiadaniu Wojskowego Instytutu Geograficznego w postaci urządzeń, maszyn i narzędzi oraz o prowadzonej przez niego szkole topograficznej dla małoletnich znajdującej się jeszcze na terenie Italii. Płk Gąsiewicz z dumą opowiadał o osiągnięciach podległej mu służby. Przy którymś spotkaniu wręczył mi zwój map drukowanych w Edynburgu, a obejmujących teren Polski z przyległościami.... Gąsiewicz nie wrócił do kraju ze względów osobistych, ale zdołał przekazać wiele cennych instrumentów i narzędzi do Wojskowego Instytutu Geograficznego w Warszawie.
Dorobek WIG w Edynburgu oraz Służby Geograficznej 2KP jest przechowywany w Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum gen. Władysława Sikorskiego w Londynie. Dzięki staraniom dr. Bogusława Krassowskiego – kierownika Zakładu Zbiorów Kartograficznych Biblioteki Narodowej – w 1974 r. kilkaset map topograficznych przekazano do Biblioteki Narodowej w Warszawie.
|
