Geolog, organizator przemysłu i nauki, publicysta, działacz społeczny, ksiądz katolicki; wybitny przedstawiciel polskiego oświecenia. Urodził się w pierwszych dniach listopada 1775 r. w Pile w rodzinie mieszczańskiej. Jego ojciec oraz dziadek byli burmistrzami tego miasta. Uczył się w szkole w Poznaniu. Od dzieciństwa wychowywany z myślą o stanie duchownym, ukończył seminarium i przyjął święcenia kapłańskie. W roku 1779 wyjechał na studia zagraniczne. W Collège de France kształcił się w zakresie nauk przyrodniczych. Nawiązał kontakty ze znanymi postaciami tej epoki, takimi jak Georges L. Buffon i Jean d’Alembert. Po powrocie do kraju w 1781 r. nawiązał trwałą współpracę z byłym kanclerzem wielkim koronnym Andrzejem Zamojskim; był też wychowawcą jego synów. Zamojski wywarł wpływ na poglądy polityczne Staszica, które najpełniej wyraziły się w jego publicystyce doby Sejmu Czteroletniego. Staszic wspierał obóz reform, publikując „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego” (1787) i „Przestrogi dla Polski” (1790).

W latach 1788-91 był proboszczem w Turobinie. W 1782 r. osiadł w Zamościu i uzyskał doktorat obojga praw. W 1786 r. opublikował tłumaczenie „Epok natury” Buffona. Jednocześnie podjął systematyczne badania budowy geologicznej i bogactw mineralnych Karpat. Odbywał również wyprawy w Alpy i Pireneje. Do wydanej w 1815 roku publikacji „O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski” dołączył mapę geologiczną ziem polskich i krajów ościennych. Była to pionierska próba syntetycznego ujęcia geologii Polski i jedno z pierwszych tego typu opracowań na świecie. Badania geologiczne miały w zamyśle Staszica służyć gospodarce kraju. Był on bowiem propagatorem rozwoju przemysłowego, zwłaszcza w dziedzinie górnictwa i hutnictwa. W rejonie Dąbrowy Górniczej odkrył pokłady węgla kamiennego i zainicjował budowę kopalni. Jako dyrektor generalny Wydziału Przemysłu i Kunsztów Królestwa Kongresowego przygotował plan rozbudowy Staropolskiego Okręgu Przemysłowego na terenie Kielecczyzny. Zaangażował się również w tworzenie szkół technicznych m.in.: Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach (1816), Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa na Marymoncie (obecnie osiedle w Warszawie) i Szkoły Przygotowawczej do Instytutu Politechnicznego w Warszawie (1826) – pierwszej na ziemiach polskich wyższej szkoły technicznej, poprzedniczki Politechniki Warszawskiej. Z jego inicjatywy powstało wiele obiektów przemysłowych, m.in. huty. Przez wiele lat pełnił funkcję prezesa Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Staszic był również działaczem społecznym. W 1816 r. założył na swoich dobrach Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze, gdzie zniósł pańszczyznę i dał chłopom ziemię na własność. HTR było organizacją wyprzedzającą ruch spółdzielczy. W latach 1819-20 opublikował trzytomowe dzieło historiozoficzne „Ród ludzki”. Wydał także m.in. publikację „O statystyce Polski” (1807). Zmarł 20 stycznia 1826 r. w Warszawie. Swój majątek zapisał na cele dobroczynne. Pochowany na warszawskich Bielanach. Jest patronem Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie.

Oprac. Barbara Stefańska, grudzień 2010 r.