Robert Olszewski, Paweł Kowalski, Andrzej Głażewski
Od czasów cywilizacji helleńskiej aż do połowy XVI wieku pojęcia kartografii i geografii były tożsame, mapy zaś traktowano jako narzędzia opisu poznawanej przestrzeni. Sposoby prezentacji zdobytej wiedzy zmieniały się: od pomiarów Eratostenesa i dzieł Ptolemeusza przez średniowieczne mapy typu OT, renesansowe portolany aż po powstanie atlasów Merkatora, Blaeu i Hondiusa. Drugi okres rozwoju kartografii przypada na XVII i XVIII wiek. Powstały wówczas pierwsze wiarygodne mapy topograficzne oparte na zdjęciach polowych i pomiarach astronomicznych. Kartografia topograficzna traktowana była jako dyscyplina techniczna – miernictwo (geodezja niższa) utożsamiane z geometrią praktyczną. Powstające mapy topograficzne uważano zaś za dokument pomiarowy. Na przełomie XVIII i XIX stulecia pojawiły się pierwsze mapy tematyczne, tj. pokazujące strukturę, rozmieszczenia i zależności pomiędzy zjawiskami. Na uwagę zasługuje fakt, iż pierwsza typowa mapa tematyczna ukazała się już w 1701 roku. Edmund Halley (1665-1742) przedstawił na niej przy użyciu izogon znany ówcześnie rozkład deklinacji magnetycznej.
![kartografia](https://geoforum.pl/upload/K1_Halley_mapa_iso_2.jpg) Mapa rozkładu deklinacji magnetycznej wg Halleya, 1701 r.
Właściwy rozwój kartografii tematycznej przypada jednak na wiek XIX. Gwałtownemu rozszerzeniu uległ zakres badań naukowych. Mapa tematyczna jako model przestrzennego rozmieszczenia i współzależności zjawisk pozwoliła na ukazanie wzajemnych związków, zmienności przestrzennej i czasowej.
Powstanie kartografii teoretycznej jako samodzielnej dyscypliny naukowej i jej wyodrębnienie się z geodezji, geografii i topografii przypada na początek XX wieku. W latach 20. zdefiniowano mapę jako przedmiot twórczego opracowania i materiał źródłowy do wszechstronnej interpretacji, kartografię zaś jako naukę badającą i opracowującą metody naukowo-techniczne opracowania i produkcji map. Uwzględnienie specyficznych potrzeb użytkowników map, przede wszystkim zaś geografów, przyczyniło się do rozszerzenia tej definicji. Kartografię zaczęto traktować jako naukę o mapach geograficznych, metodach oraz technikach ich sporządzania i użytkowania. Do uznania kartografii za samodzielną dyscyplinę naukową przyczynił się zwłaszcza Maks Eckert (1868-1938). W artykule zatytułowanym „Kartografia jako nauka” stworzył podstawy pierwszego systemu kartograficznego. Eckert do podstawowych zadań kartografii jako nauki zaliczył badanie istoty oraz celów map, a także ustalenie norm ułatwiających ich opracowywanie. Uznał on, iż kartografia jest nauką i techniką usytuowaną pomiędzy geodezją i geografią, zajmującą się metodami sporządzania map.
W drugiej połowie XX wieku daje się zauważyć wyraźnie zarysowane tendencje rozwoju różnych nurtów problemowych kartografii teoretycznej. Przyczyniło się do tego ponowne zbliżenie kartografii do nauk przyrodniczych (a zwłaszcza geografii) i wyjaśnienie charakteru przestrzennego rozmieszczenia i właściwości zjawisk za pomocą map traktowanych jako modele rzeczywistości. Gwałtowny rozwój tej dziedziny przypada na lata 50. i 60. ubiegłego wieku, kiedy to głównym obszarem badań kartograficznych stały się mapy tematyczne. Mapy te służą do prezentacji „nie tylko faktów, lecz także idei, hipotez oraz rezultatów analiz i syntez”. Ówczesny rozwój kartografii teoretycznej spowodowany był dwoma czynnikami: wzmożonym zainteresowaniem osiągnięciami innych nauk, teorii poznania, teorii informacji, semiotyki, percepcji oraz gwałtowną rewolucją technologiczną, polegającą głównie na automatyzacji procesów opracowania i wydania map. Zaistniałe zmiany spowodowały konieczność zrewidowania metodologicznych podstaw kartografii.
We współczesnej kartografii teoretycznej istnieje kilka równoważnych orientacji metodologicznych i problemowych. Najważniejszą rolę odgrywają dwie koncepcje: komunikacyjna (oparta na teorii przekazu kartograficznego) i poznawcza. W podejściu komunikacyjnym mapa utożsamiana jest z komunikatem, a więc zbiorem informacji przekazywanym w relacji nadawca – odbiorca. U podstaw tej koncepcji leży schemat przekazu informacji opracowany w 1948 r. przez Claude’a Shannona (1916-2001). Orientacja poznawcza traktuje kartografię jako naukę zajmującą się odwzorowaniem i badaniem zjawisk występujących w przestrzeni geograficznej z punktu widzenia ich rozmieszczenia, właściwości, współzależności i zachodzących zmian z pomocą obrazów kartograficznych – map. Punktem wyjścia koncepcji poznawczej jest założenie, iż w procesie poznania mapa pośredniczy pomiędzy podmiotem poznającym a przedmiotem poznawanym. Osiągnięciem orientacji poznawczej jest stworzenie koncepcji modelu i modelowania kartograficznego. Redakcja mapy – modelu obrazowo-znakowego została utożsamiona z procesem modelowania konkretnego stanu rzeczywistości lub szerzej, z opisem jego stanu i zmian zachodzących w czasie i przestrzeni geograficznej. Opracowanie treści mapy służy zatem poznaniu modelowanej przestrzeni. Mapa pełni więc funkcje poznawcze względem otaczającej rzeczywistości. Z koncepcją tą zgodna jest podana w 1990 roku, przez Międzynarodową Asocjację Kartograficzną definicja mapy: „mapa jest modelem wybranego aspektu rzeczywistości geograficznej i zarazem narzędziem do przedstawiania informacji geograficznej w sposób, który może być wzrokowy, cyfrowy lub dotykowy”.
Dr Robert Olszewski, dr Paweł Kowalski i dr Andrzej Głażewski są pracownikami Zakładu Kartografii Politechniki Warszawskiej
Opracowanie zamieszczono na GeoForum w marcu 2006 r.
|