|
Robert Olszewski, Paweł Kowalski, Andrzej Głażewski
Od czasów cywilizacji helleńskiej aż do połowy XVI wieku pojęcia kartografii i geografii były tożsame, mapy zaś traktowano jako narzędzia opisu poznawanej przestrzeni. Sposoby prezentacji zdobytej wiedzy zmieniały się: od pomiarów Eratostenesa i dzieł Ptolemeusza przez średniowieczne mapy typu OT, renesansowe portolany aż po powstanie atlasów Merkatora, Blaeu i Hondiusa.
Drugi okres rozwoju kartografii przypada na XVII i XVIII wiek. Powstały wówczas pierwsze wiarygodne mapy topograficzne oparte na zdjęciach polowych i pomiarach astronomicznych. Kartografia topograficzna traktowana była jako dyscyplina techniczna – miernictwo (geodezja niższa) utożsamiane z geometrią praktyczną. Powstające mapy topograficzne uważano zaś za dokument pomiarowy.
Na przełomie XVIII i XIX stulecia pojawiły się pierwsze mapy tematyczne, tj. pokazujące strukturę, rozmieszczenia i zależności pomiędzy zjawiskami. Na uwagę zasługuje fakt, iż pierwsza typowa mapa tematyczna ukazała się już w 1701 roku. Edmund Halley (1665-1742) przedstawił na niej przy użyciu izogon znany ówcześnie rozkład deklinacji magnetycznej.
Mapa rozkładu deklinacji magnetycznej wg Halleya, 1701 r.
Właściwy rozwój kartografii tematycznej przypada jednak na wiek XIX. Gwałtownemu rozszerzeniu uległ zakres badań naukowych. Mapa tematyczna jako model przestrzennego rozmieszczenia i współzależności zjawisk pozwoliła na ukazanie wzajemnych związków, zmienności przestrzennej i czasowej.
Powstanie kartografii teoretycznej jako samodzielnej dyscypliny naukowej i jej wyodrębnienie się z geodezji, geografii i topografii przypada na początek XX wieku. W latach 20. zdefiniowano mapę jako przedmiot twórczego opracowania i materiał źródłowy do wszechstronnej interpretacji, kartografię zaś jako naukę badającą i opracowującą metody naukowo-techniczne opracowania i produkcji map. Uwzględnienie specyficznych potrzeb użytkowników map, przede wszystkim zaś geografów, przyczyniło się do rozszerzenia tej definicji. Kartografię zaczęto traktować jako naukę o mapach geograficznych, metodach oraz technikach ich sporządzania i użytkowania.
Do uznania kartografii za samodzielną dyscyplinę naukową przyczynił się zwłaszcza Maks Eckert (1868-1938). W artykule zatytułowanym „Kartografia jako nauka” stworzył podstawy pierwszego systemu kartograficznego. Eckert do podstawowych zadań kartografii jako nauki zaliczył badanie istoty oraz celów map, a także ustalenie norm ułatwiających ich opracowywanie. Uznał on, iż kartografia jest nauką i techniką usytuowaną pomiędzy geodezją i geografią, zajmującą się metodami sporządzania map.
W drugiej połowie XX wieku daje się zauważyć wyraźnie zarysowane tendencje rozwoju różnych nurtów problemowych kartografii teoretycznej. Przyczyniło się do tego ponowne zbliżenie kartografii do nauk przyrodniczych (a zwłaszcza geografii) i wyjaśnienie charakteru przestrzennego rozmieszczenia i właściwości zjawisk za pomocą map traktowanych jako modele rzeczywistości.
Gwałtowny rozwój tej dziedziny przypada na lata 50. i 60. ubiegłego wieku, kiedy to głównym obszarem badań kartograficznych stały się mapy tematyczne. Mapy te służą do prezentacji „nie tylko faktów, lecz także idei, hipotez oraz rezultatów analiz i syntez”. Ówczesny rozwój kartografii teoretycznej spowodowany był dwoma czynnikami: wzmożonym zainteresowaniem osiągnięciami innych nauk, teorii poznania, teorii informacji, semiotyki, percepcji oraz gwałtowną rewolucją technologiczną, polegającą głównie na automatyzacji procesów opracowania i wydania map. Zaistniałe zmiany spowodowały konieczność zrewidowania metodologicznych podstaw kartografii.
We współczesnej kartografii teoretycznej istnieje kilka równoważnych orientacji metodologicznych i problemowych. Najważniejszą rolę odgrywają dwie koncepcje: komunikacyjna (oparta na teorii przekazu kartograficznego) i poznawcza.
W podejściu komunikacyjnym mapa utożsamiana jest z komunikatem, a więc zbiorem informacji przekazywanym w relacji nadawca – odbiorca. U podstaw tej koncepcji leży schemat przekazu informacji opracowany w 1948 r. przez Claude’a Shannona (1916-2001).
Orientacja poznawcza traktuje kartografię jako naukę zajmującą się odwzorowaniem i badaniem zjawisk występujących w przestrzeni geograficznej z punktu widzenia ich rozmieszczenia, właściwości, współzależności i zachodzących zmian z pomocą obrazów kartograficznych – map. Punktem wyjścia koncepcji poznawczej jest założenie, iż w procesie poznania mapa pośredniczy pomiędzy podmiotem poznającym a przedmiotem poznawanym. Osiągnięciem orientacji poznawczej jest stworzenie koncepcji modelu i modelowania kartograficznego. Redakcja mapy – modelu obrazowo-znakowego została utożsamiona z procesem modelowania konkretnego stanu rzeczywistości lub szerzej, z opisem jego stanu i zmian zachodzących w czasie i przestrzeni geograficznej.
Opracowanie treści mapy służy zatem poznaniu modelowanej przestrzeni. Mapa pełni więc funkcje poznawcze względem otaczającej rzeczywistości. Z koncepcją tą zgodna jest podana w 1990 roku, przez Międzynarodową Asocjację Kartograficzną definicja mapy: „mapa jest modelem wybranego aspektu rzeczywistości geograficznej i zarazem narzędziem do przedstawiania informacji geograficznej w sposób, który może być wzrokowy, cyfrowy lub dotykowy”.
Dr Robert Olszewski, dr Paweł Kowalski i dr Andrzej Głażewski są pracownikami Zakładu Kartografii Politechniki Warszawskiej
Opracowanie zamieszczono na GeoForum w marcu 2006 r.
| 
