Kontrola stanu faktycznego i prawnego nieruchomości należących do Skarbu Państwa lub gmin

NIK negatywnie ocenia działania starostów i wójtów (burmistrzów i prezydentów) w zakresie aktualizacji stanu faktycznego i prawnego nieruchomości należących do Skarbu Państwa lub gmin. Na 108 skontrolowanych gmin, powiatów i miast tylko w jednym przypadku (powiat świdwiński) NIK sformułowała ocenę pozytywną, w dziesięciu zaś – ocenę pozytywną z uchybieniami.

Aktualizacja przebiega opieszale i prawdopodobnie nie zostanie przeprowadzona w terminie do 19 listopada 2009 r., wskazanym w ustawie z 7 września 2007 r. o ujawnieniu w księgach wieczystych prawa własności nieruchomości Skarbu Państwa oraz jednostek samorządu terytorialnego (DzU nr 191, poz. 1365 z późn. zm.).

Starostowie i wójtowie (a w miastach burmistrzowie i prezydenci) nie wiedzą dokładnie, jakie nieruchomości są w posiadaniu gmin i Skarbu Państwa oraz jaki jest ich stan prawny. Ewidencje nieruchomości, które winny być przez nich prowadzone, nie odzwierciedlają stanu rzeczywistego. Ponad 60 proc. działek Skarbu Państwa i blisko 30 proc. działek gminnych (spośród skontrolowanych przez Izbę) ma nieuregulowany stan prawny. Nieuporządkowanie stanu prawnego nieruchomości występuje w całej Polsce, zwłaszcza w województwach położonych wzdłuż zachodniej i północnej granicy kraju.
Brak wiedzy o posiadanym majątku utrudnia prawidłowe gospodarowanie i ustalenie, jakie dochody powinny czy też mogą przynosić posiadane nieruchomości. Komplikuje też regulowanie stanu prawnego i dokonywanie wpisów prawa własności w księgach wieczystych.

W ewidencjach jest wiele nieprawidłowości. Doprowadziły do tego m.in. wieloletnie zaniedbania aktualizacji danych, wynikające także z braku przepływu informacji pomiędzy gminami i starostwami oraz poszczególnymi komórkami urzędów. Brak dokładnych danych wynika również z faktu, że aż 20% skontrolowanych wójtów w ogóle nie ewidencjonowało nieruchomości, uznając mylnie, że wystarczy, iż taką ewidencję prowadzą starostowie.
W ewidencjach gruntów i budynków prowadzonych przez ponad połowę starostów a także w ponad połowie ewidencji gminnych dane były niezgodne z dokumentacją źródłową. Nie zgadzały się np. powierzchnia, numery ksiąg wieczystych. Zdarzało się, że nie rejestrowano w ogóle działek będących własnością gmin lub Skarbu Państwa albo nie podawano, że to właśnie państwo lub gmina jest właścicielem gruntu lub budynku.

Niewiele w uporządkowaniu wiedzy na temat posiadanych nieruchomości pomogła prowadzona w ostatnich latach inwentaryzacja. W prawie 60 proc. skontrolowanych przypadków zdarzały się błędy (nieobjęcie inwentaryzacją całości lub części gruntów).
Ponad 30% skontrolowanych wójtów, burmistrzów i prezydentów nie występowało o wpisanie do ksiąg wieczystych prawa własności do posiadanych gruntów i budynków. Problemem w porządkowaniu praw do nieruchomości jest w wielu przypadkach brak dokumentów potwierdzających prawo własności. W takich sytuacjach niezbędne jest uzyskanie orzeczenia w sądzie. Niestety, takie działania były podejmowane w bardzo ograniczonym zakresie, choćby dlatego, że są kosztowne i długotrwałe.

Na przykład w Starostwie Powiatowym w Rypinie kontrola wykazała m.in., że:
1) do dnia zakończenia czynności kontrolnych, tj. 24 września 2008 r., • nie rozpoczęto prac nad sporządzeniem i przekazaniem właściwym wojewodom, marszałkom województw, wójtom, burmistrzom i prezydentom miast wykazów nieruchomości, które na mocy odrębnych przepisów przeszły na własność Skarbu Państwa albo jednostek samorządu terytorialnego; • nie składano w okresie od 1 stycznia 2007 r. wniosków do Sądu Rejonowego Wydziału Ksiąg Wieczystych w Rypinie o ujawnienie w księgach własności nieruchomości SP lub o założenie księgi wieczystej dla nieruchomości SP, którymi gospodaruje starosta i które nie miały uregulowanego stanu prawnego;
2) dopiero po upływie 9 miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy, czyli od 19 listopada 2007 r., i już po rozpoczęciu kontroli przez NIK przystąpiono do informowania mieszkańców powiatu rypińskiego o potrzebie sprawdzenia zgodności ksiąg wieczystych z rzeczywistym stanem prawnym w sposób określony w art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 7 września 2007 r.
3) ze zwłoką ponad 4 i pół miesiąca złożono wojewodzie kujawsko-pomorskiemu pierwsze sprawozdanie z wykonania obowiązku złożenia we właściwym sądzie rejonowym wniosków o ujawnienie w księgach wieczystych prawa własności nieruchomości SP, wraz z dokumentami stanowiącymi podstawę wpisu tego prawa, czym naruszono art. 4 ust. 1 ustawy.
Ponadto stwierdzono też istotne niezgodności danych dotyczących stanu prawnego nieruchomości Skarbu Państwa zawartych w ewidencji gruntów i budynków prowadzonej w starostwie w stosunku do dokumentacji źródłowej oraz istotne rozbieżności w zakresie łącznej powierzchni nieruchomości SP.