W trosce o naszą wspólną przestrzeń. Analiza KPZK PAN

Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN (KPZK PAN) od dłuższego czasu z niepokojem śledził kierunki gospodarowania przestrzenią w Polsce na poziomie krajowym. Jego członkowie byli świadomi występujących wyzwań (m.in. zmiany klimatu, sytuacja geopolityczna, demograficzna) oraz chcieli zaproponować środki zaradcze. Dlatego zdecydowali się stworzyć własny autorski raport.
Przygotowany przez 19 przedstawicieli KPZK PAN dokument „Przestrzenne Zagospodarowanie Kraju – perspektywa długookresowa” zaaprobowało Prezydium PAN 20 września 2022 r. Na jego podstawie przyjęto „Stanowisko Prezydium PAN w sprawie polityki przestrzennej państwa i planowania przestrzennego na poziomie kraju”.

Dlaczego powstał ten dokument?
Problemy z adekwatnym do potrzeb ujęciem zasad i wyzwań związanych z planowaniem przestrzennym w Polsce występowały na różnych płaszczyznach od dłuższego czasu. Podkreślić należy szczególnie zmianę z listopada 2020 r. Wtedy wraz z nowelizacją ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju uchylono dotychczasowy dokument rangi krajowej, czyli Koncepcję Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030. W konsekwencji Polska pozostała bez faktycznego wyznaczenia kierunków zagospodarowania przestrzennego na kolejne dekady. W ocenie ekspertów to stan bardzo niekorzystny – może doprowadzić do stosowania krótkookresowych, przyczynkowych działań, wyznaczanych przez interesy doraźne i partyjne. Bez dokumentu krajowego polska przestrzeń nie jest chroniona przed (nie zawsze merytorycznie dopracowanymi) projektami inwestycyjnymi.
Tymczasem analogiczne dokumenty posiada większość krajów Unii Europejskiej, w tym inne państwa z Europy Środkowo-Wschodniej. Zgodnie ze stanowiskiem PAN Polska powinna wypełnić istniejącą lukę i przyjąć odpowiednie dokumenty na szczeblu krajowym. Jest to równie istotne, jak ciągle aktualna potrzeba znaczącej poprawy polityk przestrzennych na szczeblu lokalnym.

Zawartość dokumentu
W początkowej części dokumentu znalazł się opis zmian struktury przestrzennej kraju. Szczegółowo omówiono oraz oceniono tam zagadnienia dotyczące kilku sfer: przyrodniczej, osadniczej, gospodarczej, infrastruktury transportowej, teleinformatycznej i energetycznej, sfery kulturowej oraz morskiej.
Kolejne rozdziały skupiają się na instytucjach, które są zaangażowane w gospodarkę przestrzenną, oraz podstawowych wartościach, na których powinna opierać się polityka przestrzennego zagospodarowania kraju. Sytuację planowania przestrzennego w Polsce rozpatruje się także w ujęciu międzynarodowym, ze szczególnym uwzględnieniem integracji europejskiej z jej priorytetami Europy „zielonej” oraz „sprawiedliwej”.
Gospodarowanie przestrzenią w perspektywie 2050 r. musi sprostać wielu wyzwaniom. Autorzy dokumentu wskazują na następujące wyzwania:
• globalne, związane z geopolityką, integracją europejską, procesami zachodzącymi w Europie Wschodniej,
• klimatyczne, w tym związane z gospodarką o obiegu zamkniętym i gospodarką wodną,
• demograficzne, związane z liczbą i miejscem zamieszkania Polaków, oraz osadnicze, prognozujące sposób rozmieszczenia ludzi w miastach i wsiach na terenie kraju,
• rewolucji cyfrowej i digitalizacji,
• polaryzacji przestrzennej, związane z istnieniem różnic w przestrzeni,
• ekonomiczne i kryzysy,
• prawne.

Wizja i cele
W oddzielnym rozdziale dokumentu zatytułowanym „Wizja” umieszczono opis Polski z przyszłości, w której „Zagospodarowanie przestrzenne kraju sprzyja gospodarowaniu w sposób zrównoważony z wymogami środowiska przyrodniczego i łagodzi ekstremalne skutki zmian klimatycznych. (…) Wykorzystujemy centralne położenie w Europie dla rozwoju innowacyjnej gospodarki. (…) System rozwoju gospodarczego, społecznego i przyrodniczego bazuje na 16 silnych metropolitalnych obszarach funkcjonalnych zapewniających wysoką rezylientność (odporność) na zagrożenia klimatyczne, makroekonomiczne i militarne, samowystarczalnych energetycznie”.
W dalszej części wizji czytamy także o integracji mniejszych miast, zmniejszeniu dysproporcji terytorialnych, rozwiązaniu problemów demograficznych, przeciwdziałaniu wykluczeniu terytorialnemu. Polska będzie oferowała atrakcyjne do zamieszkania i dobrze skomunikowane miasta. Energetyka będzie oparta na elektrowniach jądrowych oraz źródłach odnawialnych. Gospodarka wodna zostanie uporządkowana, lesistość się zwiększy, a obszary poprzemysłowe zostaną zregenerowane. Odpowiednio zagospodarowany zostanie Bałtyk.

Propozycja celów polityki przestrzennej
Podstawą dla przyszłej organizacji przestrzennej kraju jest sformułowanie obecnie jasnych celów zarówno formalnych (związanych z porządkiem prawnym i działaniem instytucji), jak też realnych dotyczących zagospodarowania przestrzennego. W dokumencie zaproponowano ich łącznie piętnaście:
5 celów formalnych, które warunkują politykę zagospodarowania przestrzennego, to:
1. Przywrócenie roli planowania przestrzennego na poziomie krajowym.
2. Zapewnienie wysokiej sprawności służb planowania publicznego.
3. Rozwój i integrowanie badań akademickich.
4. Rozwój monitoringu przestrzennego i ewaluacja działań wdrożeniowych.
5. Wzmocnienie instytucji społecznych dla poprawy kultury przestrzeni i poszanowania wartości użytkowania przestrzeni.

Z kolei cele realne (które bezpośrednio kształtują organizację przestrzenną kraju) mają za zadanie zapewnić warunki do życia oraz budować odporność na zagrożenia (cele 1–4), stanowić podstawę dla rozwoju kraju w oparciu o różne typy obszarów funkcjonalnych oraz przeciwdziałać marginalizacji (cele 5–8), a także gwarantować sprawną współpracę z otoczeniem zewnętrznym, w tym i współpracę transgraniczną.
10 celów realnych, to:
1. Zapewnienie wysokiej jakości środowiska przyrodniczego i kulturowego (w tym m.in. ochrona rolniczych przestrzeni otwartych, adaptacja miast do zmian klimatu).
2. Kształtowanie przestrzeń kraju tak, aby była odporna na zagrożenia (m.in. zmiany klimatu, pandemie, obrona narodowa, migracje zewnętrzne).
3. Wzmacnianie policentrycznego systemu osadniczego (czyli takiego, który ma wiele ośrodków centralnych) – konkurencyjnego i otwartego na Europę.
4. Kształtowanie i ochrona ładu przestrzennego.
5. Rozwijanie kraju w oparciu o systemy miejskich obszarów funkcjonalnych.
6. Przeciwdziałanie zbytniej polaryzacji przestrzennej (w tym m.in. przeciwdziałanie wykluczeniu i marginalizacji terytorialnej).
7. Transformacja i bezpieczeństwo energetyczne.
8. Kształtowanie systemu powiązań transportowych – regionalnych, krajowych, międzynarodowych.
9. Zrównoważone wykorzystywanie przestrzeni morskiej Bałtyku.
10. Integrowanie przestrzeni transgranicznej.

Co dalej?
Autorzy analizy nie mają wątpliwości – sformułowane cele trzeba w dalszej perspektywie odpowiednio ustrukturyzować. Muszą powstać konkretne programy i projekty na bazie bardziej szczegółowych analiz. W opinii autorów jest szczególnie ważne, aby Polska możliwie jak najszybciej dysponowała znowu dokumentem strategicznym porządkującym zagospodarowanie przestrzenne na poziomie krajowym.
Dokument „Przestrzenne Zagospodarowanie Kraju – perspektywa długookresowa” został przedstawiony m.in. Premierowi RP z nadzieją na skorzystanie przez rządzących z eksperckiego podejścia w strategicznym myśleniu o przestrzeni Polski.