O mapach nieistniejącego miasta

Jak opracować mapę getta warszawskiego, dla którego nie było dotychczas żadnych szczegółowych i kompletnych materiałów topograficznych – o tym dziś (13 stycznia) w Zakładzie Kartografii Uniwersytetu Warszawskiego opowiadał Paweł E. Weszpiński ze stołecznego Muzeum Historycznego.

Przed wyzwaniem tym prelegent stanął, przystępując do współpracy nad książką „Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście”. Jedną z ambicji jej autorów, Barbary Engelking i Jacka Leonciaka, było zamieszczenie wielu szczegółowych map prezentujących różne aspekty funkcjonowania getta. Poważnym problemem okazało się jednak znalezienie materiałów źródłowych. Wprawdzie dostępnych jest sporo opracowań sprzed II wojny światowej oraz z okresu tuż po niej, ale po bliższej analizie okazały się one dalece niewystarczające.

Wadą map i planów z lat 30. było przede wszystkim to, że pod koniec tego okresu stolica przeżywała boom budowlany. Materiały te albo nie uwzględniały więc nowych inwestycji, albo wręcz przeciwnie – były ona nanoszone, choć pozostawały jeszcze w sferze planów. Kolejną wadą ówczesnych map okazały się liczne błędy i niedociągnięcia. Problemem dla autorów przewodnika był również brak materiałów prezentujących zasięg przestrzenny zniszczeń stolicy z września 1939 r. Przydatność map powojennych także była mocno ograniczona – choćby ze względu na ogrom zniszczeń Warszawy, a getta w szczególności.

Liczne niedoskonałości źródeł kartograficznych sprawiły, że należało sięgnąć do wielu materiałów uzupełniających – fotoplanów czy zdjęć lotniczych. To czyniło zaś redakcję map wyjątkowo trudną i żmudną. Wyzwaniem okazało się już samo wyznaczenie dokładnego przebiegu muru getta. Jak wspomina Paweł Weszpiński, każdy odcinek wymagał długiej dyskusji specjalistów, a w niektórych przypadkach jej wynik musiał bazować jedynie na intuicji autorów.

Pierwsze wydanie przewodnika po getcie ukazało się w 2001 roku. Zawierało ono mapy w skali głównej 1:5000 wszyte w książkę i podzielone na arkusze w formacie książki. Publikacja spotkała się z tak dużym zainteresowaniem, że po około dekadzie jej ceny w internetowych serwisach aukcyjnych dochodziły nawet do 2 tys. zł! W kolejnych latach po wydaniu szybko przybywało materiałów rzucających nowe światło na historię warszawskiego getta. Jedne nadsyłali czytelnicy, inne były efektem najświeższych badań naukowych. Po zapoznaniu się z nimi autorzy zdecydowali się opracować drugie wydanie przewodnika, które ukazało się w zeszłym roku. Wyróżnia je wiele zmian m.in. w części kartograficznej dzieła.

Zamiast wszyte w książkę i podzielone na części, mapy opublikowano w formie odrębnych, wielkoformatowych arkuszy w skali głównej 1:6250. Udało się je unacześnić oraz poprawić kartometryczność. Dokonano ponadto wielu zmian graficznych i redakcyjnych, które miały zwiększyć czytelność map. Dzięki nowym materiałom źródłowym udało się także wzbogacić książkę o nowe mapy tematyczne. Przybliżają one takie zagadnienia, jak zmiany w układzie komunikacji publicznej czy wywóz gruzu z getta.

Opracowanie nowych map oraz aktualizacja tych z I wydania to w dużej mierze konsekwencja dotarcia do mało jeszcze znanego zbioru zdjęć lotniczych Polski w National Archives College Park pod Waszyngtonem. Jak podkreślał Paweł Weszpiński, jego bogactwo jest na tyle duże, że wiele przechowywanych w nim obrazów dopiero czeka na odkrycie. Z pewnością pomogą one w opracowaniu kolejnych map getta, nad którymi już teraz myślą autorzy przewodnika.

Jerzy Królikowski