powrót

Henryk Bartoszewicz

Na obraz i podobieństwo

Kartografika fortecy jasnogórskiej z przełomu XVIII i XIX wieku

Początki twierdzy jasnogórskiej sięgają lat 20. XVII w. Prawdopodobnie jej pierwszy plan sporządzili inżynierowie
sprowadzeni w 1621 r. do Częstochowy przez Zygmunta III Wazę, którym król powierzył wykonanie projektu i zbudowanie wokół klasztoru obiektów fortecznych. Ten plan-projekt nie zachował się. Natomiast na jego podstawie w okresie panowania Władysława IV zbudowano na Jasnej Górze twierdzę. W 1655 r., w czasie pierwszej wojny polsko-szwedzkiej, miała ona już nie tylko zewnętrzne szańce, ale także silne mury wewnętrzne, wzmocnione czterema narożnymi bastionami, co pozwoliło jej obronić się przed szturmem wojsk generała Müllera. Ponownie Szwedzi bezskutecznie oblegali twierdzę w 1702 i 1705 r. Jednakże kolejne szturmy dokonały poważnych zniszczeń fortyfikacji. W pierwszej połowie XVIII w. (po roku 1717) podkomorzy koronny Jerzy Lubomirski i hetman wielki koronny Józef Potocki własnym kosztem zbudowali cztery bastiony i bramę usytuowaną przed fosą. W 1743 r. rozpoczęto, trwającą z przerwami ponad pół wieku, przebudowę i rozbudowę twierdzy na Jasnej Górze.

W tym czasie sporządzono znaczną liczbę planów fortecznych związanych zarówno z pracami budowlanymi,
jak i możliwościami wykorzystania walorów obronnych twierdzy. Pomiary (prace geodezyjne) oraz plany kartograficzne i architektoniczne wykonali inżynierowie, architekci i oficerowie Korpusu Inżynierów Koronnych, Korpusu Artylerii Koronnej oraz Korpusu Kadetów. Część spośród planów i rysunków architektonicznych, które powstały w latach 80. i 90. XVIII w., znajduje się w zbiorach kartograficznych Archiwum Głównego Akt Dawnych (AGAD) w Warszawie. Zachowały się także plany z okresu schyłkowego istnienia twierdzy, czyli z początku XIX w. Ponadto sytuacja twierdzy jasnogórskiej została przedstawiona na części planów miasta Częstochowy z tego okresu.

Pełna treść artykułu w sierpniowym wydaniu GEODETY

powrót