Oryginalne zdjęcia topograficzne

Oryginalne zdjęcie topograficzne kraju w skali 1:10 000 i 1:5000, układ 1965

Podczas drugiej konferencji służb geodezyjnych państw socjalistycznych, która odbyła się w 1954 r. w Warszawie, Ros­janie przedstawili założenia wykonania we wszystkich państwach map w skali 1:10 000. Ponadto ustalone zostały sposoby wyrównania sieci triangulacyjnej w układzie 1942 oraz niwelacyjnej w odniesieniu do poziomu Morza Bałtyckiego w Kronsztadzie.

Konsekwencją konferencji była uchwała Prezydium Rządu nr 447 z 11 czerwca 1955 r. zobowiązująca Centralny Urząd Geodezji i Kartografii oraz Służbę Topograficzną WP do sporządzenia do końca 1970 r. szczegółowej mapy topograficznej kraju w skali 1:10 000, adla obszarów intensywnego rozwoju gospodarczego w skali 1:5000. Uchwała warunkowała wykonanie szczegółowej mapy topograficznej w skali 1:10 000 z wykorzys­taniem metody aerofotogrametrycznej. W praktyce stosowano metodę kombinowaną, tzn. z wykorzystaniem fotomapy, a w odniesieniu do terenów górzystych – metodę autogrametryczną. Uwarunkowania te przyczyniły się do upowszechnienia metod fotogrametrycznych w pracach nad mapami topograficznymi oraz cyklicznej ich aktualizacji¹⁰³. Do końca 1970 r. Służba Topograficzna WP wykonała 2178 arkuszy, pokrywając około 37 480 km² powierzchni kraju, czyli o około 2480 km² więcej, niż przewidywała uchwała. W związku z trudnościami, jakie miał przy realizacji tego zadania Główny Urząd Geodezji i Kartografii, Prezydium Rządu podjęło 25 sierpnia 1970 r. decyzję nr 112/70 zmieniającą sposób wykonania mapy topograficznej kraju, m.in. przedłużając termin do 1975 r. Nowe, zwiększone zadanie Służba Topograficzna WP zakończyła w 1973 r.

Wykonanie szczegółowej mapy topograficznej trwało 19 lat. W całym powojennym okresie było to największe zadanie Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii oraz Służby Topograficznej WP, która do zdjęć topograficznych zaangażowała wszystkie oddziały polowe, dostosowując nawet ich strukturę organizacyjną do charakteru prac. To, bez przesady, gigantyczne dzieło obejmujące 16 294 arkusze godłowe zdjęcia topograficznego w skali 1:10 000 wykonywali topografowie przedsiębiorstw GUGiK w latach 1956-75 oraz jednostki Służby Topograficznej WP w latach 1957-73. Jednostki Służby Topograficznej WP opracowały ogółem 2546 arkuszy zdjęć topograficznych w skali 1:10 000, co stanowi około 16% pokrycia obszaru kraju.

Do 1968 r. mapy były opracowywane przez Służbę Topograficzną WP i GUGiK w układzie współrzędnych 1942. Następnie w związku z ustaleniami konferencji państwowych służb geodezyjnych i kartograficznych krajów socjalistycznych (1965 r.), a w ślad za nią uchwałą nr 01/68 Komitetu Obrony Kraju z 25 września 1968 r. w sprawie wzmożenia ochrony materiałów geodezyjnych, kartograficznych, fotogrametrycznych i magnetycznych, GUGiK miał opracowywać mapy w cywilnym układzie współrzędnych, a służba topograficzna kontynuowała opracowywanie arkuszy według pierwotnego założenia. Ta decyzja doprowadziła do rozdziału kartografii wojskowej i cywilnej.

W 1965 r. na potrzeby cywilne wojsko opracowało układ 1965¹⁰⁴. Jego podstawowym mankamentem jest brak możliwości sporządzania jednolitych map całego obszaru kraju w pełnym szeregu skalowym. Układ składa się z pięciu stref odwzorowawczych, które między sobą były wzajemnie skręcone i przesunięte, błędy poza granicami stref odwzorowawczych były znaczne. Każda strefa miała odrębny układ współrzędnych prostokątnych. Cywilna służba od 1969 r. opracowywała zdjęcia topograficzne w skali 1:10 000 w układzie 1965, w tym czasie nie miała dostępu do wcześniej wykonanych zdjęć w układzie 1942. Dopiero porozumienie Ministerstwa Obrony Narodowej oraz Ministerstwa Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z 19 grudnia 1975 r. w sprawie współdziałania Służby Topograficznej WP oraz Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii przy wykonywaniu prac geodezyjnych, fotogrametrycznych, topograficznych i kartograficznych stwarzało takie możliwości. Na mocy tego porozumienia GUGiK opracował wzorce map w skali 1:25 000, 1:50 000 w układzie 1965, które zamierzał wydawać drukiem. Ostateczne uzgodnienie formy i treści map o klasyfikacji „poufne” oraz wydanie odpowiednich opinii przez Zarząd Operacyjny i Oddział Ochrony Tajemnicy Sztabu Generalnego WP nastąpiło dopiero 18 marca 1977 r. Ustalenia dotyczące formy i treści cywilnych map topograficznych w skalach 1:100 000 i 1:200 000 (poufnych) nastąpiły w 1978 r.

Bardzo dobitny opis implikacji wycofania układu 1942 z cywilnej geodezji i kartografii znajdujemy w opracowaniu¹⁰⁵ pracowników Katedry Kartografii Uniwersytetu Warszawskiego: Tajny moduł przejścia pomiędzy układami 1942 i 1965 pozwalał na wzajemne korzystanie z wykonanych prac i wydawanie map wojskowego szeregu skalowego w układzie 1942. Mapy cywilne nadal jednak obejmowała klauzula poufności, co ograniczało ich społeczną funkcję i znaczenie. Mapy opracowane w tym systemie stanowiły pewien przełom w podejściu do potrzeb gos­podarki narodowej i obywateli. Wprawdzie nadal utajniono systemy lokalizacji obiektów, ale zachowano względną kartometryczność treści, bez współrzędnych geograficznych, w pięciu odrębnych strefach, z użyciem dwóch rodzajów odwzorowań. Ciągle jednak nie były to opracowania ogólnodostępne, a korzystanie z nich utrudniały odpowiednie klauzule: do użytku służbowego, poufne, tajne. W układzie 1965 jako pierwszą cywilna służba wydała mapę w skali 1:50 000, 650 arkuszy wydawano w latach 1977-
-1982, od 1980 r. rozpoczęto wydawanie map w skali 1:25 000 (do 1990 r. pokrycie tą mapą wynosiło 80%). Wobec nieprzydatności układu „1965” do opracowania map w mniejszych skalach, obejmujących obszary położone w kilku strefach, zaprojektowano nowe, jednolite dla całej Polski odwzorowanie kartograficzne, nazwane GUGiK-1980. Podział arkuszowy oparty o siatkę kartograficzną niweczony jest przez celowe zniekształcenie osnowy matematycznej dające przesunięcie treści względem siatki rzędu 90 metrów. Mapę wydawano w postaci poszczególnych arkuszy wielkością odpowiadających arkuszom mapy wojskowej układu 1942, ale przesuniętych względem nich o 10´, co uniemożliwiało ich nakładanie. W nim opracowano mapę Polski 1:100 000, której pierwsze arkusze, chociaż opatrzone klauzulą poufne, można było pokazać środowisku międzynarodowemu jako osiągnięcie PRL podczas warszawskiej konferencji Międzynarodowej Asocjacji Kartograficznej w 1982 r. Układ ten nie zastąpił jednak układu 1965, a uzupełnił go jedynie w zakresie wspomnianej mapy w skali 1:100 000 oraz 1:200 000 i 1:500 000.

Mapy w skali 1:100 000 wykonane w układzie GUGiK-1980 nie miały powiązania z mapami wykonanymi w układzie 1965 (tablica 2). Były opracowywane na podstawie zdezaktualizowanych map wojskowych, bez siatki kilometrowej i z przesuniętą siatką kartograficzną. Map w skali 1:200 000 w odwzorowaniu GUGiK-1980 cywilna służba nie wydała¹⁰⁶, mapę w skali 1:500 000 wydano dopiero w 1992 r., ale w układzie 1942. Wprowadzenie układu 1965 cywilna służba odczuwa do tej pory, jeszcze w listopadzie 2009 r. GUGiK ogłosił przetarg na wznowienie druku 257 godeł mapy topograficznej w skali 1:25 000 w tym układzie¹⁰⁷. Zmuszenie w 1953 r. cywilnej służby geodezyjnej i kartograficznej do przyjęcia układu 1942, a następnie zakazanie jej w 1968 r. używania tego układu doprowadziło do tego, że w cywilnych opracowaniach możemy dziś spotkać mapy, w których zastosowano trzy powierzchnie (elipsoidy) odniesienia, dwa rodzaje odwzorowań (w kilku wariantach), osiem układów współrzędnych prostokątnych oraz trzy systemy podziału map na arkusze. Ponadto bardzo często mapy tej samej skali różnią się zakresem treści, sposobem redakcji i grafiką¹⁰⁸. Trudno zrozumieć ten stan zważywszy na to, że cywilna służba opracowała zdjęcia topograficzne ponad 80% obszaru kraju i poniosła największe koszty związane z przygotowaniem materiałów źródłowych do opracowania map (tablica 3).