Kartograficzna metoda badań

Robert Olszewski, Paweł Kowalski, Andrzej Głażewski

Początki kartograficznej metody badań sięgają lat 40. XX wieku, okresu intensywnych studiów nad właściwościami, rodzajami i sposobami wykonywania map. W 1947 roku Konstantin A. Saliszczew w artykule „Kartografia, jej przedmiot i niektóre zadania” po raz pierwszy sformułował koncepcję wykorzystania map ogólnogeograficznych do badania prawidłowości w rozmieszczeniu zjawisk i ich wzajemnej współzależności. W 1955 roku Saliszczew wprowadził pojęcie kartograficznej metody badań (KMB), definiując ją jako wykorzystanie map do opisu, analizy i poznania naukowego zjawisk, odkrywania nowych prawidłowości w ich rozmieszczeniu i wzajemnej zależności oraz prognozowania zmian. „Istota metody kartograficznej polega na włączeniu do procesu badania rzeczywistości pośredniego ogniwa – mapy geograficznej – jako modelu badanych zjawisk. Mapa występuje przy tym w podwójnej roli: jako narzędzie badania oraz jako przedmiot w postaci modelu, zastępującego rzeczywiste zjawiska, których bezpośrednie badanie jest niemożliwe lub utrudnione”.
Koncepcję kartograficznej metody badań rozwinął inny rosyjski kartograf – Aleksander M. Berlant. Podana przez niego zmodyfikowana definicja KMB obejmowała wyznaczanie na podstawie map charakterystyk jakościowych i ilościowych zjawisk i procesów w geosystemie, określanie dynamiki ich zmian w czasie i przestrzeni, współzależności oraz tendencji rozwoju geosystemu i prognozowanie jego przyszłych stanów.
Najważniejszym zadaniem kartograficznej metody badań jest opracowanie metod umożliwiających analizę treści map. W znacznej mierze polegają one na adaptacji procedur należących do innych gałęzi nauki. Implementacja procedur badawczych wywodzących się z teorii informacji, statystyki, teorii systemów, psychologii, a zwłaszcza matematyki przyczyniła się do gwałtownego rozwoju KMB w drugiej połowie XX wieku.

Miejsce i rola KMB w kartografii (wg A.M. Berlanta)

Podstawową zaletą omówionych sposobów analizy, wywodzących się z różnych dziedzin wiedzy i zaadaptowanych w kartografii, jest możliwość badań zjawisk przestrzennych. Istotą kartograficznej metody badań nie jest więc tworzenie „specyficznie kartograficznych” sposobów uzyskiwania zależności empirycznych, lecz umiejętny dobór i implementacja tych technik badawczych, które pozwalają na przetwarzanie map i określanie prawidłowości w występowaniu i współzależności zjawisk.
Współcześnie – wobec gwałtownego rozwoju baz danych przestrzennych i systemów informacji geograficznej – wiele procedur badawczych opracowanych w ramach rozwoju kartograficznej metody badań znalazło zastosowanie w narzędziach GIS. Uzmysławia to, iż nie tylko sposób modelowania rzeczywistości geograficznej, lecz także sposób jej pośredniego badania poprzez analizę zgromadzonych danych przestrzennych nie powstał wraz z narzędziami GIS, lecz ma znacznie dłuższą tradycję i kartograficzne korzenie.

Dr Robert Olszewski, dr Paweł Kowalski i dr Andrzej Głażewski są pracownikami Zakładu Kartografii Politechniki Warszawskiej

Opracowanie zamieszczono na Geoforum w marcu 2006 r.