|
Była to pierwsza odtajniona i udostępniona do sprzedaży mapa topograficzna w skali 1:10 000; wydawnictwem tym Zarząd Topograficzny Szt. Gen. WP nawiązał do wydanej w okresie międzywojennym przez WIG mapy fotogrametrycznej „Park Narodowy – Tatry” w skali 1:20 000.
Pierwszy inicjatywę wypuszczenia takiej mapy na rynek wysunął już podczas prac terenowych w 1965 r. ówczesny szef Zarządu Topograficznego gen. bryg. Teodor Naumienko. Dlatego rozszerzono zakres jej treści, aby mogła z jednej strony spełnić wymagania stawiane zarówno wojskowym mapom topograficznym, z drugiej – dostarczyć obszernych i różnorodnych informacji o Tatrach. Przewidywano jej udostępnienie środowiskom naukowym, sportowym oraz turystom. W pracach wykorzystano zdjęcia lotnicze w skali 1:7000 i 1:15 000 Tatr Zachodnich oraz w skalach 1:6000 i 1:12 000 Tatr Wysokich. Korzystano również z naziemnych zdjęć fototeodolitowych wykonywanych w latach 1964-1965, które posłużyły do zrobienia rysunku skał. Uczytelnianie przeprowadzili specjalnie przeszkoleni w latach 1965-1966 przez prof. dr. Kazimierza Guzika topografowie: kpt. B. Janicki, kpt. I. Bieniowski, kpt. Cz. Szerszeń, por. R. Wandowicz i kpt. Z. Warchoł. Uczytelnieniu podlegała sytuacja topograficzna i elementy geomorfologii. Wnoszenie wszystkich szczegółów zmuszało topografów do dokładnego obchodzenia terenu, wielokrotnego trawersowania stoków. W sytuacjach wątpliwych wykonywano domiary, a wysokości skarp, progów i drzew określano spadkomierzem.
Miejsca niemożliwe do uczytelnienia oraz takie, dla których nie zapewniono by właściwej dokładności (np.: drobnych form morenowych, ścieżek, potoków i źródeł) zaznaczono na kalce informacyjnej do opracowania instrumentalnego w drugim etapie prac (po wykonaniu pierworysów fotogrametrycznych). W wąskich dolinach odkryte stoki rysowano z przeciwstoków. Topograf obowiązkowo przechodził wszystkimi dolinami, grzbietami, drogami i ścieżkami; w terenach zakrytych: szlakami turystycznymi, żlebami, wzdłuż rzek i potoków, a w terenach zabudowanych musiał wejść wszędzie, aby sklasyfikować ogrodzenie, scharakteryzować zabudowania, ustalić ich zarys i przeznaczenie. Rysunek skał wykonywali najlepsi i najbardziej doświadczeni kartografowie. Topografom pomagali przewodnicy tatrzańscy i ratownicy GOPR, m.in. Stanisław Gąsienica-Brzega, Stanisław Gąsienica-Giewont, Józef Gąsienica-Gładczan i Stanisław Gąsienica-Grandys. Podczas prac zawiązały się liczne przyjaźnie z góralami. Częstym gościem oficerów był Teodor Naumienko, który szczegółowo sprawdzał wykonane prace i interesował się ich zaawansowaniem.
Końcowym etapem prac było opracowanie bardzo bogatego nazewnictwa tatrzańskiego. Wymagało to wnikliwej analizy nazw zgromadzonych z wielu dostępnych opracowań kartograficznych, literatury oraz zebranych w terenie od górali, administracji państwowej oraz instytucji i organizacji turystycznych. Ustalenie ostatecznej pisowni, poprawnej lokalizacji w terenie i umiejscowienia na mapie wiązało się z szeroko zakrojoną pracą terenową i żmudnymi czynnościami kameralnymi. Prace te były konsultowane z wybitnym znawcą tej problematyki dr. Witoldem Henrykiem Paryskim.
Pierworysy topograficzne mapy wykonano w latach 1967-1968 w Samodzielnym Oddziale Fotogrametrycznym ze zdjęć fotogrametrycznych metodą autogrametryczną. Zostały one sprawdzone i poprawione. Do sprawdzenia instrumentalnego wykorzystano stoliki i kierownice topograficzne.
Czystorysy kartograficzne wykonano tuszem na papierze kreślarskim w latach 1969-1970. Dla każdego arkusza wykonano oddzielne czystorysy sytuacji oraz rzeźby terenu z wodami, a dla arkuszy wysokogórskich dodatkowe czystorysy skał i geomorfologii.
Obszar opracowania mapy Tatr pokrywały 23 arkusze seryjne wojskowej mapy topograficznej w skali 1:10 000 w układzie 1942, które po przetworzeniu zmontowano w czternaście nowych arkuszy sekcyjnych (piętnasta sekcja zawierała tytuł i objaśnienia). Gotowe arkusze pierwszego wydania mapy były konfekcjonowane w kopertach o wymiarach 64 cm x 67 cm. Uzupełnieniem była broszurka zawierająca objaśnienia i skorowidz nazw. Mapę wydano w nakładzie 30 000. Spotkała się ona z dużym zainteresowaniem użytkowników, co skłoniło autorów do podjęcia prac nad drugim wydaniem, które ukazało się w 1986 r. w niezmienionej formie wydawniczej – została jedynie poskładana w oddzielne arkusze i oprawiona w kartonowe okładki.
W 1992 r. ukazało się trzecie wydanie. Zostało ono uzupełnione treścią topograficzną po stronie czeskiej, całkowicie zmienione graficznie i kolorystycznie oraz wyszło w trzech wersjach językowych (polskiej, angielskiej i niemieckiej); nakład wyniósł 30 000 egzemplarzy.
Należy dodać, że w 1985 r. Tatrzański Park Narodowy i Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi wydała Atlas Tatrzańskiego Parku Narodowego, którego integralną część stanowią mapy służby topograficznej. Zdecydowaną większość prac graficznych oraz przygotowawczych do druku Atlasu wykonały Wojskowe Zakłady Kartograficzne.
Oprócz wydawania wojskowych map topograficznych podstawowego szeregu skalowego służba topograficzna WP wydała i wydaje na ich podstawie mapy ogólnogeograficzne i specjalne, w tym podręczne i ścienne. Przeważnie obejmowały one obszary, na których rozgrywały się ważne wydarzenia polityczne i wojskowe. Wydawane były w dużych nakładach (zwykle kilkunastu tysięcy) i rozprowadzane w wojsku, urzędach administracji państwowej, instytucjach rządowych i szkolnictwie.
Wśród map ogólnogeograficznych ukazały się między innymi:
• Korea skala 1:800 000, 2 ark., wyd. 1950;
• Ameryka Środkowa 1:4 000 000, wyd. 1965 (mapa ogólnogeograficzna z warstwobarwnym podkładem hipsometrycznym);
• Kuba 1:2 250 000, wyd. 1965;
• Bliski Wschód 1:1 000 000, wyd. 1967 (ogólnogeograficzna – opracowana w oparciu o założenia map "Atlasu Świata");
• Europa, mapa strategiczna 1:2 000 000, 9 ark., wyd. 1967;
• Europa, mapa strategiczna 1:4 000 000, 9 ark., wyd. 1967 (jest fotomechanicznym pomniejszeniem powyższej mapy);
• Europa Zachodnia 1:2 000 000, 1 ark., wyd. 1967;
• Bliski Wschód. Pogranicze Libanu, Syrii, Jordanii i Egiptu z Izraelem 1:200 000, wyd. 1968, 1973;
• Indochiny 1:2 500 000, wyd. 1967;
• Korea 1:1 250 000, wyd. 1968;
• NRD i RFN 1:1 000 000, wyd. 1969;
• RFN, kraje Beneluksu, NRD w skali 1:1 000 000, wyd. 1970;
• Stany Zjednoczone Ameryki Północnej w skali 1:5 000 000, wyd. 1970;
• Francja 1:1 000 000, wyd. 1970;
• Norwegia i Szwecja 1:1 000 000, 2 ark., wyd. 1972;
• Belgia, Holandia, Luksemburg 1:500 000, wyd. 1970;
• Europa Środkowa 1:1 000 000, 4 ark., wyd. 1972;
• Azja Południowo-Zachodnia 1:5 000 000, wyd. 1972;
• Azja Południowo-Zachodnia 1:2 500 000, 4 ark., wyd. 1972;
• Morze Śródziemne 1:2 500 000, 3 ark., wyd. 1974;
• Wietnam, Laos i Kambodża 1:1 000 000, 2 ark., wyd. 1979;
• Iran, Afganistan 1:2 000 000, 2 ark., wyd. 1980;
• Polityczna Mapa Świata 1:20 000 000, 2 ark., wyd. 1980;
• Europa Środkowa 1:500 000, ścienna, ogólnogeograficzna, 12 ark., wyd. 1981;
• Mapa samochodowa Europy Środkowej 1:500 000, 5 ark., wyd. 1982;
• Polityczna Mapa Świata 1:15 000 000, 9 ark., wyd. 1985 i 1992;
• Europa Środkowa 1:750 000, 9 ark., wyd. 1992;
• Europa Środkowa 1:1 000 000, 4 ark., wyd. 1993 (wersja z lasami, z hipsometrią i plastyczna);
• Europa Środkowa 1:1 000 000, 6 ark., wyd. 1993 (hipsometryczna);
Wydano również mapy ścienne Polski, w tym:
• Polska 1:350 000, 8-arkuszowa, wyd. 1993;
• Polska 1:500 000, 4-arkuszowa, wyd. 1994 (w dwóch wersjach z hipsometrią i z lasami);
• Rzeczpospolita Polska 1:1 000 000, 1 arkuszowa, wyd. 1993;
• Polska – mapa plastyczna 1:1 000 000, wyd. 1992.
Kilkakrotnie w dużych nakładach (20 000 egz.) wydawane były mapy samochodowe Polski w skalach 1:500 000, w tym najbardziej znana z 1972 r. i 4-arkuszowa z roku 1994.
Osobną grupę, bardzo popularną wśród użytkowników, stanowią mapy trójwymiarowe, tzw. plastyczne. Ich historia w służbie topograficznej sięga 1963 r., kiedy w 2. SOK na wydziale reprodukcyjnym (kierowanym przez kpt. Jerzego Drabka) opracowano technologię ich produkcji. Pod koniec roku wykonano pierwszy arkusz przedstawiający poligon Drawsko Pomorskie. We wrześniu 1965 r. zainstalowano tam próżniarkę do wytłaczania map (wcześniej mapy robiono w Fabryce Tworzyw Sztucznych na Żeraniu). Mapy tego typu wydano w skalach 1:200 000, 1:1 000 000; te ostatnie zdobią często urzędy administracji państwowej. Poza tym robiono mapy poligonów i placów ćwiczeń wojskowych w skalach 1:10 000 i 1:25 000.
Wykonano również wiele map okolicznościowych (Pomorskiego Okręgu Wojskowego, Warszawskiego Okręgu Wojskowego, województwa ostrołęckiego i leszczyńskiego) oraz turystyczne (Tatry, Roztocze). Do bardzo ciekawych, o charakterze historycznym, należą:
• mapa plastyczna w skali 1:10 000 rejonu Kocka, gdzie w pierwszych dniach października 1939 r. Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie” toczyła bitwę z hitlerowcami, dowodzona przez gen. Franciszka Kleeberga. Na mapę naniesiona oryginalną sytuację bojową (z mapy 1:100 000 z ówczesnego okresu). Zarząd Topograficzny Szt. Gen. WP przekazał tę mapę w 40. rocznicę bitwy płk. Tadeuszowi Grzeszkiewiczowi, szefowi sztabu grupy ‘Polesie”.
• mapa plastyczna rejonu bitwy pod Racławicami (4 kwietnia 1794 r.). Stanowi ona główny element Małej Rotundy, będącej integralną częścią Panoramy Racławickiej wystawianej w oddziału Muzeum Narodowego we Wrocławiu. Mapa została wykonana we współpracy z Wojskowym Instytutem Historycznym i z dużym wsparciem Głównego Zarządu Politycznego WP, arcybiskupa Henryka Gulbinowicza i wicewojewody wrocławskiego. Mapa ta została uformowana z utwardzonych tworzyw sztucznych w Stoczni Marynarki Wojennej na podstawie odlewów gipsowych wykonanych w 2. SOK. Model wykonał ręcznie płk. Zdzisław Bogaczewicz z WZKart., a elektroniczną prezentację bitwy – Szefostwo Wojsk Łączności.
W latach 70. służba topograficzna przeprowadziła także wiele prób z drukiem map topograficznych na tworzywach sztucznych oraz pokrywaniem map warstwami ochronnymi. Mapy drukowano m.in. na płótnie stylonowym oraz przeźroczystych i nieprzeźroczystych foliach, warstwę ochronną stanowił wodoodporny lakier lub folia polietylenowa (laminowanie).
Wielokrotnie wydawano mapy podkładowe (blankowe). Drukowano je w skalach 1:200 000, 1:500 000, 1:1 000 000, 1:2 000 000 i 1:4 000 000 na obszar Polski, Europy Zachodniej i Środkowej, w dwóch i czterech osłabionych kolorach, z wyróżnieniem wybranych elementów treści, np. drożni, granic państwowych, wód, lasów. Mapy służyły jako podkład do druku lub sporządzania map specjalnych i bojowych dokumentów graficznych.
Na potrzeby współdziałania wojsk w ramach Układu Warszawskiego wydano mapy topograficzne w skali 1:200 000, 1:500 000 i 1:1 000 000 z podwójnymi nazwami pisanymi w cyrylicy i alfabetem łacińskim. Nazwy w języku rosyjskim drukowano w kolorze czarnym, a łacińskie na fioletowo. Podczas ustalania zasad wydawania tych map, na spotkaniu szefów wojskowych służb topograficznych państw UW w Warszawie, doszło do ostrego sprzeciwu ówczesnego szefa Zarządu Topograficznego Szt. Gen. WP gen. Leona Sulimy, który nie zgadzał się z tym, by zasadnicze nazwy pisano cyrylicą. Sprzeciw nie odniósł skutku, mapy wydawano według ustaleń radzieckich.
Na podkładzie map w skali 1:500 000 i 1:1 000 000 kilkakrotnie wydawano mapy lotnicze Polski, z nadrukiem (odrębnym kolorem) sieci lotnisk i treści nawigacyjnej. Objaśnienie danych nawigacyjnych znajdowały się na dolnym marginesie każdego arkusza. Z map korzystało lotnictwo wojskowe i cywilne.
Znaczącą pozycję wśród opracowań służby topograficznej WP stanowią mapy i wydawnictwa specjalne przeznaczone tylko dla armii. Ich opracowanie wiązało się głównie z przynależnością do Układu Warszawskiego; wydawnictwa te dawały dowódcom różnych szczebli materiał analityczny pomocny przy podejmowaniu decyzji. Z reguły nadawano im klauzulę „tajne” lub „poufne”. Ukazały się m.in.:
• Warunki terenowe środkowej części ZTDW (Zachodni Teatr Działań Wojennych), skala 1:500 000, 6 ark., wyd. 1979. Jest to mapa przeglądowa, która charakteryzuje teren głównie z punktu widzenia warunków przejezdności i obejmuje obszar poszczególnych kierunków operacyjnych: jutlandzkiego, północnonadmorskiego, berlińsko-ruhrskiego i drezdeńsko-frankfurckiego. Treść specjalną nadrukowano na podkład mapy topograficznej w skali 1:500 000;
• Polska mapa operacyjnej oceny terenu, skala 1:500 000, 1 :200 000, wyd. 1972, 1978. Ocena przedstawiona na mapie dotyczy rzeźby terenu, gruntów, lasów i przeszkód wodnych;
• Mapa sezonowych warunków przejezdności dla terenowych pojazdów kołowych i gąsienicowych, skala 1:500 000, Polska – 4 ark., NRD (część północna) – 1 ark., Holandia i RFN (część północna) – 1 ark., Dania – 1 ark. wyd. 1974-1976. Sklasyfikowano teren według trzech kategorii warunków przejezdności: teren trudno przejezdny lub nieprzejezdny; teren względnie przejezdny; teren łatwo przejezdny. Mapy wydrukowano w dwóch wariantach: dla pory suchej (w kolorze pomarańczowym) i mokrej (w kolorze fioletowym). Mapy zawierają dodatkowe informacje o przeszkodach terenowych;
• Odra – 22 ark. mapy w skali 1:25 000, na marginesach tych map umieszczono rysunki mostów oraz fragmenty lotniczych zdjęć przepraw, wyd. 1982;
• Nysa Łużycka – 9 ark. mapy w skali 1:25 000, na marginesie umieszczono rysunki mostów oraz fragmenty zdjęć lotniczych, wyd. 1982;
• Warunki terenowe i obiekty wojskowe na wyspach i w Cieśninach Duńskich. Opracowanie zawiera mapę przeglądową w skali 1:500 000, 37 ark. mapy w skali 1:100 000, 28 ark. mapy w skali 1:25 000 z zaznaczeniem obiektów rozbudowy operacyjnej, jak również 42 ark. z planami 150 portów różnych klas, wyd. 1982;
• Warunki terenowe i umocnienia wybranego obszaru Belgii, Holandii, i RFN. W zestawie znajduje się mapa przeglądowa w skali 1:500 000 oraz 91 ark. mapy w skali 1:50 000, wyd. 1982;
• Mapa perspektywiczna rzeki Ren na odcinku od Wesel do ujścia zawiera 2 ark. mapy w skali 1:100 000 oraz rysunki i opisy, wyd. 1982;
• Kanał Kiloński. W zestawie znajduje się 1 ark. mapy w skali 1:200 000, 3 arkusze w skali 1:25 000 oraz rysunki obiektów hydrotechnicznych i komunikacyjnych, wyd. 1979;
• Kanał Boczny Łaby. Opracowanie obejmuje 1 ark. mapy w skali 1:200 000, 3 ark. w skali 1:25 000, a także rysunki i opisy przepraw, wyd. 1978;
• Hamburg. Plan miasta w skali 1:25 000. Dołączono 28 zdjęć lotniczych wybranych fragmentów miasta i fotopanoramę, wyd. 1978;
• Opisy wojskowo-topograficzne większych miast Polski.
Wydawnictwa specjalne angażowały każdego roku znaczny potencjał służby i wymagały dużych środków finansowych. Ich opracowanie bazowało na materiałach pozyskiwanych od służb specjalnych i z rozpoznania agenturalnego. Tylko w 1960 r. na podstawie pozyskanych materiałów wykonano plany sześciu miast Europy Zachodniej (Rotterdam, Berlin, Haga, Bruksela, Düsseldorf, Treleborg) oraz przygotowywano do wydania opis wojskowo-geograficzny kierunku berlińsko-ruhrskiego.
W 1962 r. na zabezpieczenie ZTDW wykonano m.in.: mapy w skali 1:100 000 i 1:200 000 w siedmiu kolorach na obszar północnej NRD i Holandii (nakład po 30 tys. egz. każdego godła); druk nowych i wznowionych map blankowych w skali 1:500 000 na obszar Europy Zachodniej (17-30 tys. egz.); mapy w skali 1:1 000 000 na obszar Polski i Europy Zachodniej w dziewięciu kolorach (17-35 tys.); druk mapy samochodowej Niemiec w skali 1:500 000 (4 ark.). Nasilono również prace nad opracowaniem i drukiem opisów wojskowo-geograficznych. Wykonano także mapy w skali 1:25 000 obszaru RFN między Łabą a Wezerą oraz w skali 1:100 000 na obszar NRD i Holandii.
W 1964 i 1965 r. znaczne siły służby topograficznej były nastawione na opracowanie redakcyjne i druk map topograficznych w skali 1:100 000 (Belgia, Holandia, Dania, RFN, Francja) oraz w skali 1:200 000 (NRD, Holandia, Belgia), map topograficznych w skali 1:25 000 górnego biegu Łaby i dolnego biegu Wezery (razem wszystkich skal około 140 godeł).
W latach 70. została wydana mapa topograficzna Polski w skali 1:100 000 (w układzie 1942) z nadrukowaną siatką UTM w kolorze fioletowym. Na odwrocie każdego arkusza umieszczono szkic z położeniem i sposobem oznakowania pól strefowych i kwadratów UTM. Mapa umożliwia odczytywanie współrzędnych w dwóch układach.
W 1983 r. minister obrony narodowej przyznał specjalną nagrodę zespołowi oficerów i pracowników cywilnych Zarządu Topograficznego za serię monografii dotyczącą operacyjnej oceny warunków terenowych i klimatycznych w Polsce i Europie Środkowej. Laureatami nagrody byli: A. Marcinkiewicz, K. Makolądra, S. Naworol, Cz. Sworowski, A. Roguska oraz A. Baranowski i F. Jaworski z Szefostwo Wojsk Inżynieryjnych. Z opracowań tych należy wymienić:
• Warunki terenowe i klimatyczne Polski. Jest to monografia operacyjna składająca się z 5 tomów sygn. Szt. Gen. 1023/81, wyd. 1982;
• Warunki terenowe i klimatyczne Północnego Kierunku Strategicznego, monografia operacyjna – teczka składająca się z 5 tomów, sygn. Szt. Gen. 934 /79, wyd. 1980;
• Warunki terenowe i klimatyczne Centralnego Kierunku Strategicznego, monografia operacyjna składająca się z 5 tomów, sygn. Szt. Gen. 1101/83, wyd. 1984.
Do każdego tomu załączono serię map specjalnych, ilustrujących określone zagadnienie w formie kartograficznej.
Odrębnymi wydawnictwami są:
• Komplety map specjalnych na obszary operacyjne Polski. W latach 1968-1970 ukazały się opracowania na: Śląski Obszar Operacyjny, Mazurski Obszar Operacyjny, Lubusko-Wielkopolski Obszar Operacyjny. Każdy komplet składał się z 15-20 map specjalnych w skali 1:500 000, wśród nich były mapy przeglądowe, przejezdności terenu, rubieży wodnych, dróg kołowych, obiektów fortyfikacyjnych i rubieży obronnych; wszystkie drukowano w WZKart.
• Mapy dróg o nawierzchni twardej i mostów o długości powyżej 20 m. Mapy wydano w skali 1:200 000 w arkuszach zbiorowych na cały obszar Polski;
• Mapy przeszkód terenowych. Wydano je w formie nadruku na mapy topograficzne w skali 1:200 000. Zawierały dane dotyczące naturalnych i sztucznych przeszkód terenowych, głównie z punktu widzenia ruchu pojazdów mechanicznych;
• Notatki o terenie do mapy topograficznej w skali 1:200 000 Europy Środkowej i Zachodniej (zestaw składa się z dwóch części, w których zamieszczono 253 notatki), wyd. 1978 i 1980.
Każda notatka zawiera charakterystykę: osiedli, sieci komunikacyjnej, rzeźby terenu, roślinności i gruntów, wód (przeszkód wodnych), wybrzeży morskich i klimatu. Opisy uzupełnione są zestawieniami tabelarycznymi oraz barwnymi szkicami gruntów. Zbiór notatek był przeznaczony dla dowódców i sztabów szczebla operacyjnego i taktycznego; uzupełniały one dokumenty rozpoznania wojskowo-geograficznego.
Z wydawnictw książkowych godne odnotowania są dwa skorowidze nazw miejscowości. Pierwszy, uzupełniający mapę w skali 1:200 000 na obszar ZTDW (sygn. Szt. Gen. 806/77), zawiera opracowane w kolejności alfabetycznej nazwy i współrzędne geograficzne ponad 113 tys. uwidocznionych na mapach w skali 1:200 000 na obszarze między 48° a 58° szerokości geograficznej północnej oraz między 6° długości geograficznej zachodniej a 15° długości geograficznej wschodniej. We wstępie do skorowidza podano zasięg obszaru objętego nazwami, oraz zasady wymowy i akcentowania nazw miejscowości w oryginalnym brzmieniu. Skorowidz uwzględnia ponadto tradycyjne nazwy polskie. Wyszczególniono również ważniejsze dzielnice większych miast. Przy każdej miejscowości podana jest w formie skróconej nazwa państwa, w którego granicach jest ona położona. Na końcu hasła skorowidzowego podano godło arkusza mapy oraz współrzędne geograficzne.
Podobnie opracowano skorowidz nazw miejscowości do mapy w skali 1:500 000 (sygn. Szt. Gen. 807/77), zawierający 80 tys. nazw wraz ze współrzędnymi geograficznymi i nazwą godła arkusza, na którym znajduje się miejscowość.
© E. Sobczyński
|
