|
Eugeniusz Sobczyński
Po klęsce wrześniowej w kraju pozostało około 20 oficerów geografów i wielu pracowników cywilnych WIG. Włączyli się oni w nurt działalności konspiracyjnej. W budynku WIG, gdzie Niemcy umieścili Kriegskarte – und Vermessungstant Warschau – oddział niemieckiej służby geograficznej, który przygotowywał mapy na potrzeby Wehrmachtu, głównie terenów Związku Radzieckiego, rozpoczęło pracę wielu byłych pracowników. Dzięki nim możliwe było poznanie rodzaju map drukowanych przez Niemców oraz wynoszenie ich poza budynek.
 Pierwszą komórką służby geograficznej, która rozpoczęła działalność w okupowanym kraju, była składnica map powstała na przełomie lata i jesieni 1940 r. obsługiwana przez dwie osoby. Kierował nią doktor geologii Edward Rühle – pracownik przedwojennego Państwowego Instytutu Geologicznego, występujący pod pseudonimem „Gozdawa”. Zalążkiem zasobu kartograficznego składnicy były mapy topograficzne zdeponowane w ostatnich dniach września 1939 r. przez mjr. Stanisława Thurzę – kierownika księgarni wojskowej w składzie firmy Gebethner i Wolff w Warszawie przy ul. Zgody (gdzie był punkt kontaktowy obsługiwany przez Kazimierza Wyderkę), a także mapy zakupione od rodzin oficerów oraz zdobyte na Niemcach.
W 1941 r. skład osobowy składnicy wzrósł do czterech osób. Jednostkę rozmieszczono w nowym, dobrze zamaskowanym lokalu. W tym czasie zaczęto otrzymywać mapy reprodukowane przez sekcję WIG w Edynburgu. Zbiory składnicy liczyły wówczas około 20 000 map, głównie w skali 1:100 000 i 1:300 000. Pod względem administracyjnym i finansowym podlegała ona płk. Stanisławowi Thunowi – przedstawicielowi Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej (ZWZ). Choć udało się zgromadzić tak znaczną liczbę map, a zakupy miesięczne z różnych źródeł dochodziły do 5000 egzemplarzy, nie można było zaspokoić bieżących potrzeb partyzantki i walki konspiracyjnej. Trzeba zaznaczyć, że w latach 1940-1942 zużycie map wynosiło około 15 000 egzemplarzy rocznie, a w końcu 1943 r. wzrosło do 5000 egzemplarzy miesięcznie. Zaczęto wówczas dotkliwie odczuwać brak niektórych arkuszy. Równocześnie zaistniała potrzeba wykonania map specjalnych, których WIG nie wydał do 1939 r.
Na początku 1941 r., niezależnie od składnicy map ZWZ, z inicjatywy Henryka Ignaczewskiego ps. „Graf” powstała wśród kartografów pracujących w Krigs Karten – und Vermessungswesens Amt Warschau komórka konspiracyjna – Samodzielna Grupa Kartografów Wojskowych, która działała samodzielnie, ale jednocześnie szukała kontaktów z organizacjami podziemnymi. Sam Ignaczewski dzięki znajomości języka niemieckiego zostaje przydzielony do pracy w archiwum materiałów podstawowych, przekupuje kierownika archiwum – Niemca Eismana i organizuje wynoszenie map, głównie w skali 1:100 000 oraz 1:25 000 obejmujących rejony ważniejszych węzłów kolejowych. Były to opracowania zarówno polskie przedwojenne, produkcji WIG, jak i niemieckie.
Wynoszeniem map z dawnego WIG zajmowali się także słuchacze kursu kartograficznego, zorganizowanego w połowie 1942 r., na który uczęszczało około 40 dziewcząt i chłopców w wieku od 16 do 24 lat. Zdobyte w ten sposób arkusze magazynowano w mieszkaniach Władysława Jędraszkiewicza i Kazimierza Ślusarczyka. Ponieważ wynoszono tylko z góry określone godła map, należy przypuszczać, że działalność komórki była kierowana przez odpowiednie osoby czy jednostki nadrzędne. Istnieje uzasadnione przypuszczenie, że mapy te poprzez Kazimierza Wyderkę trafiały do „Schroniska”. Pod koniec października 1943 r. z niewyjaśnionych przyczyn żandarmeria niemiecka aresztowała głównego organizatora tej grupy konspiracyjnej Władysława Jędraszkiewicza. Dalsze aresztowania wśród słuchaczy kursu nastąpiły 15 stycznia 1944 r.; wówczas aresztowano 7 słuchaczy, a do końca stycznia następnych 12, większość z nich została rozstrzelana.
Momentem zwrotnym w pracy konspiracyjnej związanej ze zdobywaniem map było powołanie 1 stycznia 1943 r. byłego oficera WIG ppłk. Mieczysława Szumańskiego na szefa Służby Geograficznej KG AK, która przyjęła kryptonim „Schronisko”. Szumański („Bury”) podlegał szefowi VI Oddziału Komendy Głównej AK (Kwatermistrzostwo Operacyjne). W składzie służby pracowało wówczas 10 osób, ich zadaniem było wyszukiwanie zakładów graficznych które mogłyby drukować mapy, rozpoznawanie źródeł zaopatrywania w mapy oraz organizowanie zakonspirowanych składnic. Niezwłocznie po nawiązaniu kontaktów konspiracyjnych rozpoczęto szereg przedsięwzięć organizacyjnych mających na celu odtworzenie całej służby, która docelowo miała się składać z:
-Szefostwa Służby Geograficznej KG AK i Centralnej Składnicy Map;
-Wojskowego Instytutu Geograficznego;
-Okręgowych szefostw służby geograficznej i okręgowych składnic map (przewidywano zorganizowanie 16 szefostw okręgowych, każde w składzie 15 osób).
Brak materiałów źródłowych uniemożliwia dokładne odtworzenie schematu organizacyjnego „Schroniska”. W materiałach wspomnieniowych podawane są różne struktury i informacje o stanie osobowym i zadaniach wykonywanych przez tę organizację. Ogólnie można przyjąć, że powstały zalążki większości z projektowanych komórek. W 1944 r. szefostwo służby liczyło dwanaście osób i dysponowało budżetem 100 000 zł (poza wydatkami personalno-etatowymi). Oprócz szefostwa dorywczo w „Schronisku” pracowało wielu ludzi, których nazwiska są nieznane z uwagi na charakter działalności.
Szefem „Schroniska” był ppłk Mieczysław Szumański, ps. „Bury”, jego zastępcami – Edward Rühle ps. „Gozdawa” i mjr Sylwiusz Berberiusz, adiutantem por. Henryk Sadowski ps. „Sędzia”. Do najważniejszych komórek służby należały:
? referat ogólny;
? referat topograficzny;
? referat pomiarowy, magnetyczny i fotogrametryczny;
? referat kartograficzny;
? referat geologiczny;
? zakłady reprodukcyjne;
? punkty przerzutowe;
? składnice map.
Referat Ogólny odpowiadał za koordynowanie prac wykonywanych przez wszystkie ogniwa „Schroniska”, określał ich zakres, czuwał nad zapewnieniem konspiracji w całej służbie. Początkowo kierował nim Edward Rühle ps. „Gozdawa”, od kwietnia 1943 r. „Zawrat”, następnie kpt. Wacław Zych.
Referatem Topograficznym kierował kpt. Darek ps. „Stanisław”. Do zadań tej jednostki należało aktualizowanie map oraz prowadzenie wywiadu topograficznego, którego celem było rozpoznanie i rozpracowywanie węzłów kolejowych, lotnisk, mostów, poligonów i obozów wojskowych. W latach 1943-1944 rozpracowano rozmieszczenie, rodzaj i osłonę mostów oraz przyczółków mostowych na rzekach: Dniepr, Dniestr, Bug, Niemen, Wisła (górna), San i Pilica. Pracownicy Amt für Bodenforschung (dawny Państwowy Instytut Geologiczny), działający jednocześnie w „Schronisku”, dzięki dostępowi do niemieckich dokumentów źródłowych opracowali i dostarczyli KG AK szczegółowych informacji, w tym i kartograficznych, o wielu zakładach przemysłowych, węzłach komunikacyjnych i kilkudziesięciu lotniskach. W roku 1944 referat topograficzny przystąpił do opracowania Mapy sieci kanalizacyjnej i wodociągowej Warszawy w skali 1:25 000. Zakończenie prac miało nastąpić w lipcu 1944 r., ale z powodu trudności w uzyskaniu potrzebnych materiałów terminu nie dotrzymano. Wybuch powstania przerwał pracę.
Referat Magnetyczny i Fotogrametryczny kierowany przez „Ślusarczyka” opracował w latach 1943-1944 mapę zboczeń magnetycznych w skali 1:1 000 000, którą przekazano oddziałom partyzanckim wraz z busolami.
Jednak najważniejsze zadanie wykonywały zakłady reprodukcyjne. W latach 1943-1944 „Schronisko” drukowało mapy w następujących miejscach:
? drukarnia Braci Cukrzyńskich przy ul. Marszałkowskiej nr 71, w której Marian Dutkiewicz drukował mapy na potrzeby konspiracji Pierwsze wydrukowano 12 maja 1943 r. Były to dwa nakłady map w skali 1:300 000 terenów Niemiec na potrzeby obozów jenieckich (ok. 100 egz.) oraz mapa w skali 1:25 000, arkusz „Lublin-Południe”.
? drukarnia „Nowego Kuriera Warszawskiego” Drück, mieszcząca się przy Al. Jerozolimskich nr 93, w której drukowano mapy pod kierownictwem Czesława Śmiecińskiego.
? drukarnia kierowana przez Jana Kropidłowskiego, mieszcząca się w Warszawie przy ul. Emilii Plater.
Ogółem „Schronisko” wydało 34 arkusze mapy w skali 1:25 000 (m.in.: Gdyni, Gdańska, Wilna, Torunia, Warszawy, Częstochowy, Lublina, Łodzi, Krakowa). Nakłady map wynosiły przeważnie 500 egz., jedynie cztery arkusze Warszawy wydano w 1000 egz.
Map w skali 1:100 000 „Schronisko” wydało 117 godeł (m.in. ark. Gdyni, Gdańska, Wilna, Torunia, Warszawy, Częstochowy, Lublina, Łodzi, Krakowa). W latach 1943-1944 wydano wiele wersji tych map; od dwubarwnej do czterobarwnej. Najwięcej wyszło arkuszy (33) obejmujących obszar Łódź – Radom – Oświęcim – Sandomierz oraz Wołynia (25). Map w skali 1:300 000 wydano 17 arkuszy w nakładzie od 500 do 1000 egzemplarzy.
Bardzo ciekawym przykładem pracy „Schroniska” na rzecz Powstania Warszawskiego była mapa szczegółowa Warszawy i okolic w skali 1:25 000 (pas 39 – słup 32-G, Warszawa-Żoliborz; pas 39 – słup 32-H, Warszawa-Praga; pas 40 – słup 32-A, Warszawa-Wola; pas 40 – słup 32-B, Warszawa-Mokotów). Została ona opracowana na podstawie przedwojennych map WIG-u w tej samej skali, wydanych w latach 1931-1934. Aktualizację terenową oraz naniesienie treści specjalnej (obiektów zajętych przez Niemców, zniszczonych budynków, urządzeń kolejowych) wykonali oficerowie: mjr Sylwiusz Berberiusz, kpt. Kazimierz Engwert, kpt. Franciszek Nowicki, kpt. Józef Darek, kpt. Zygmunt Herman, por. Henryk Sadowski. Podczas aktualizacji zlokalizowano ponad 250 obiektów. Mapa ta przewidziana do prac operacyjnych przy planowaniu powstania została wydrukowana w kolorze zielonym, jako mniej intensywnym od czarnego, umożliwiającym nanoszenie sytuacji taktycznej; kolorem czerwonym przedstawiono obiekty naniesione podczas aktualizacji Wydrukowano ją w nakładzie 500 egz.
Na mapach drukowanych w warunkach konspiracyjnych, w dolnej części arkusza, poza ramką umieszczono napis „BOM”. Powstał on z pierwszych liter inicjałów pseudonimów:
„Bury”, ppłk Mieczysław Szumański – szef Służby Geograficznej AK;
„Ogończyk”, por. Stanisław Twardowski – szef zakładów reprodukcyjnych;
„Marks”, Czesław Śmieciński – drukarz.
Pracami kartograficznymi związanymi z przygotowaniem materiałów do reprodukcji zajmował się głównie zespół rysowników i kreślarzy zatrudnionych w drukarni „Nowego Kuriera Warszawskiego” – „Drück”, m.in. Kossakowska, Julian Kosiążka, Henryk Lewacz, a także inni kreślarze: kpt. Franciszek Nowicki, kpt. Józef Darek i kpt. Zygmunt Herman. Zakres wykonywanych prac był bardzo różny, zależał głównie od posiadanych materiałów źródłowych.
Wydrukowane mapy pakowano w paczki i wraz z innymi podobnymi paczkami zawierającymi np. afisze filmowe, zamawianymi przez Niemców, wywożono z drukarni „Nowego Kuriera Warszawskiego” i przekazywano do punktu przerzutowego na ul. Złotą, mieszczącego się w sklepie papierniczym, prowadzonym przez Tadeusza Mrowca. Inne takie punkty, przeznaczone głównie do przechowywania materiałów kartograficznych służących do reprodukcji, mieściły się przy ul. Chmielnej 49 w mieszkaniu Marii i Edwarda Kaczmarków i w Al. Jerozolimskich 26 w Biurze Techniczno-Handlowym inż. Janisława Kamieńskiego.
Mapy wydrukowane i uzyskane z innych źródeł deponowano w specjalnie urządzonych składnicach, których według B. Krassowskiego na terenie Warszawy było osiem; mieściły się m.in. na ul. Franciszkańskiej 15, Chmielnej, Krochmalnej, Świętojańskiej, Sienkiewicza, Wołodyjowskiego. Największa znajdowała się na ul. Krochmalnej, była świetnie zamaskowana, ponieważ mieścił się tam warsztat stolarski i magazyn materiałów budowlanych. Przechowywano w niej około 80% wszystkich map, którymi dysponowało Szefostwo Służby Geograficznej AK. Spełniała funkcję centralnej składnicy, która zaopatrywała oddziały KG AK. Personel stanowiły trzy osoby pracujące pod kierownictwem Tadeusza Popławskiego ps. „Student”. Przed wybuchem Powstania Warszawskiego w składnicach zgromadzono sto kilkadziesiąt tysięcy map w różnych skalach oraz wiele materiałów pomiarowych, geologicznych i naukowych. Większość z nich podczas powstania uległa zniszczeniu.
Oprócz druku map „Schronisko” organizowało ich nielegalne wynoszenie z magazynów i składnic niemieckich; szacuje się, że w ten sposób uzyskano 80 tysięcy egzemplarzy.
Udokumentowana jest również współpraca pomiędzy WIG-iem w Edynburgu i „Schroniskiem”. WIG przekazywał materiały źródłowe by „Schronisko” mogło wydawać mapy potrzebne AK. Do Wielkiej Brytanii dostarczano głównie materiały kartograficzne uzyskiwane przez wywiad.
Zakres prac realizowanych przez Służbę Geograficzną AK świadczy o jej niezwykłej prężności i sprawności organizacyjnej. Liczba opracowań i wielkość nakładów wskazują, że służba ta w trudnych warunkach konspiracyjnych zdołała w pełni zaspokoić potrzeby podziemia.
© E. Sobczyński
|
