Rodzaje map

Robert Olszewski, Paweł Kowalski, Andrzej Głażewski

Najbardziej ogólny podział map (a także baz danych przestrzennych), według kryterium ich treści, wyróżnia mapy ogólnogeograficzne i tematyczne. Rolą map należących do obu tych kategorii jest prezentacja wybranych aspektów rzeczywistości geograficznej – obiektów i zjawisk wraz z relacjami zachodzącymi między nimi.
Współcześnie mapa powstaje najczęściej jako kartograficzna wizualizacja treści bazy danych przestrzennych, stąd od poprawnego skonstruowania bazy danych zależy w dużej mierze możliwość opracowania mapy poprawnie prezentującej dane zagadnienie. Jest to tylko możliwość, która wcale nie oznacza, że na podstawie bazy danych każdy jest w stanie opracować dobrą mapę. Twórca mapy powinien stosować prawa metodyki kartograficznej, znać zasady redakcji i opracowania map, percepcji wzrokowej, podstawy projektowania graficznego, umieć stosować odwzorowania kartograficzne i znać ich własności oraz powinien opanować zasady udostępniania elektronicznego map lub technologie ich wydawania drukiem oraz metody reprodukcji kartograficznej.

Mapa ogólnogeograficzna to taka mapa, której treścią są wszystkie elementy krajobrazu wyróżniane na przyjętym poziomie uogólnień, w odpowiednim uporządkowaniu, zgodne z celem (przeznaczenie mapy) i skalą (z której wynika stopień generalizacji) prezentacji. Elementy krajobrazu, które oczywiście muszą nosić znamiona względnej trwałości, zwykle dzieli się na pewne klasy obiektów związane z postrzeganiem krajobrazu przez człowieka. Podział ten może wynikać z kanonów panujących w kartografii (geografii, ekologii i innych dziedzinach zajmujących się badaniem środowiska geograficznego i jego ekosystemów), ale też z przyjętej koncepcji budowy bazy danych źródłowych, która musi brać pod uwagę możliwe zastosowania tej bazy i przeznaczenie map powstających na jej podstawie. Zwykło się wyróżniać kategorie związane z hydrografią, roślinnością i ochroną środowiska, komunikacją, osadnictwem, przemysłem itp.
Najbardziej klasycznymi przedstawicielkami tej grupy map są mapy topograficzne i przeglądowe. Obejmują one z reguły duże obszary, stąd dla większych skal konieczny jest ich podział na arkusze – obecnie najczęściej prowadzony wzdłuż linii siatki kartograficznej. Na każdy arkusz mapy ogólnogeograficznej składają się zarówno obraz kartograficzny, jak i elementy pozaramkowe.
Obraz kartograficzny tworzą elementy treści mapy (właściwy model przestrzeni zapisany w sposób znakowy) oraz elementy związane z matematyczną konstrukcją mapy, takie jak:

• punkty osnowy geodezyjnej,
• siatka kartograficzna – obraz południków i równoleżników elipsoidy w przyjętym odwzorowaniu,
• siatka kilometrowa – układ linii równoległych do kartezjańskiego układu współrzędnych (X, Y) związanego z płaszczyzną obrazu.

Elementy pozaramkowe to informacje nt. systemu współrzędnych, nomenklatury arkuszy, skali głównej, legenda mapy, wykresy i szkice (np. szkic deklinacji magnetycznej i zbieżności południków, podziałka kątów nachylenia terenu), informacje o materiałach źródłowych oraz jednostkach opracowujących i wydających mapę, a także dodatkowe mapy (tzw. kartony), szkice, przekroje, wykresy i zestawienia danych.

Cechą map tematycznych – w odróżnieniu od map ogólnogeograficznych – jest ograniczenie ich zasadniczej treści do jednego tematu oraz pozostawienie w tle głównych elementów krajobrazu obszaru obejmowanego przez prezentację. Ich zadaniem jest przekazanie informacji o wybranym zagadnieniu (temacie mapy), stąd często uzupełniane są dodatkowymi diagramami, wykresami, tabelami czy przekrojami. Treść ogólnogeograficzna, prezentowana zwykle wycinkowo, jest tu tylko podkładem do prezentacji treści zasadniczej, którą jest rozkład przestrzenny prezentowanych zjawisk lub obiektów, stanowiących temat mapy. Przykładami takich opracowań są mapy geologiczne, glebowe, hydrograficzne, sozologiczne, gospodarcze, administracyjne czy polityczne. Na plan pierwszy wysuwa się w takich mapach metoda prezentacji kartograficznej i zastosowane zmienne graficzne, dobrane odpowiednio do zjawiska oraz aparat statystyczny zastosowany do przygotowania danych do wizualizacji.

Przykłady map topograficznych; porównanie cywilnej (GUGiK) i wojskowej (ZGW SG WP) wersji mapy topograficznej w tej samej skali (1:50 000), 1998

Fragment miasta; mapa topograficzna Polski, skala 1:50 000 (GUGiK, 1995)

Fragment mapy przeglądowej; najlepsza mapa przeglądowa Polski, skala 1:500 000 (oprac. IGiPZ PAN, 1992)

Mapa tematyczna; mapa hydrograficzna Polski, skala 1:50 000, arkusz „Brzeźnica” (GUGiK)

Dr Robert Olszewski, dr Paweł Kowalski i dr Andrzej Głażewski są pracownikami Zakładu Kartografii Politechniki Warszawskiej

Opracowanie zamieszczono na Geoforum w marcu 2006 r.