Henryk Bartoszewicz
Nadwiślańskie miasta
Wisła – przyjazna i groźna. Obraz kartograficzny rzeki w XVI-XVIII wieku, część III. Ogłoszony przez Sejm RP Rok Rzeki Wisły był świetną okazją do dokonania przeglądu historycznych map z obrazem królowej polskich rzek. Oprócz tych przedstawionych w GEODECIE 8 i 9/2017 na uwagę zasługują wielkoskalowe mapy miast m.in. do celów wojskowych, których najwięcej powstało w okresie wojen polsko-szwedzkich w XVII w.
 Fragment mapy Warszawy i terytoriów przedmiejskich, 1779 r. Pierre Hennequin, ryt. Keyl, wyd. Michał Gröll
Nie zachowały się najstarsze mapy wielkoskalowe – powstałe w XVI w. plany Gdańska, Torunia i Warszawy. W tytule tego ostatniego pojawiała się nazwa Wisły – Varsavia nobile in Polonia oppidum ad Vistulam positum accuratissima delineatio. Natomiast liczna jest grupa map wielkoskalowych miast nadwiślańskich z pierwszej połowy XVII w. Wśród najstarszych jest wykonany w 1602 r. przez Berndta plan Nowego nad Wisłą. Do najcenniejszych kartografików miast nadwiślańskich z tego okresu należą umieszczone w dziele Fryderyka Getkanta Topographica practica mapy wielkoskalowe Tczewa (1634 r., skala około 1:10 900), Grudziądza (1635 r., skala około 1:8900), Malborka (1635 r., skala około 1:4450), Gniewu (1635 r., skala około 1:13 400) i Nowego (1634 r., skala około 1:8600). Sieć hydrograficzną (szczególnie ważną w przypadku map wojskowych), a zwłaszcza Wisłę, Getkant przedstawił z niezwykłą pieczołowitością i dokładnością.
Na uwagę zasługują także kartografika autorstwa dziejopisa i kartografa Israela Hoppego zamieszczone w jego rękopiśmiennym dziele Ordentliche Beschreibung auch historische Erzählung aller fürnehmsten Begebenheiten, so in dem vierjährigen Kriege und sechsjährigen Stillestand zwischen denen hochlöblichen Krohnen Pohlen und Schweden de anno 1626-1636 und zehn Jahr über in Lande Preussen so offensive als defensive zu Wasser und Lande zugetragen und begeben haben, przechowywanym w Archiwum Państwowym w Gdańsku. Schematyczne plany Braniewa, Gdańska, Grudziądza, Malborka, Tczewa, Torunia i Warszawy zostały sporządzone przez Hoppego w latach 30. i na początku lat 40. XVII w. Mimo że nie są to prace pomiarowe, wnoszą wiele do wiedzy o topografii tych miast, a także położenia ich nad Wisłą. Mapa Gdańska – choć schematyczna i w niezbyt dużej skali – jest istotna, ponieważ (w odróżnieniu od planu z 1637 r. obejmującego tylko część staromiejską) przedstawia całe miasto.
Z drugiej połowy XVII w. na uwagę zasługują przede wszystkim mapy wielkoskalowe miast nadwiślańskich, które powstały w okresie potopu szwedzkiego, głównie autorstwa Dahlbergha, opublikowane w dziele Pufendorfa: Warszawy, Torunia, Gniewu, Malborka i Gdańska. Wśród kartografików zawartych w tej pracy Wisłę przedstawiono na: dwóch mapach obozu szwedzkiego koło Nowego Dworu (ujście Bugu do Wisły), dwóch planach fortyfikacji Głowy Gdańskiej, planie zamku w Świeciu, planie bitwy pod Tczewem, mapie sytuacji umocnień wojsk polskich pod Lisewem, a także panoramach i widokach, między innymi Warszawy i Zakroczymia.
W tej grupie kartografików szczególnie wartościowa jest mapa wielkoskalowa Gdańska zatytułowana Ichnographia Urbis Gedani et Castelli ad ostium Vistulae vulgo Weichselmunde vicinique districtus ad Mare Balticum rytowana w miedzi na podstawie wcześniejszego planu autorstwa Jerzego Strakowskiego. Na mapie opublikowanej w skali około 1:23 000 z dużą szczegółowością pokazano sieć hydrograficzną: Wisłę na odcinku ostatnich kilku kilometrów, kanały, cieki wodne, jezioro Zaspę i mniejsze zbiorniki wodne. Stanowiła ona podstawę wielu późniejszych opracowań ukazujących obraz kartograficzny Gdańska...
Pełna treść artykułu w październikowym wydaniu miesięcznika GEODETA
powrót
|
