Henryk Bartoszewicz
Prądzyński czy Mallet
Spór o autorstwo planów Kanału Augustowskiego
|
Kanał Augustowski – łączący dorzecza Wisły i Niemna – był jedną z największych i najnowocześniejszych inwestycji wodnych w Europie lat 20. i 30. XIX w. Idea budowy tej drogi wodnej zrodziła się w wyniku podnoszenia przez Prusy ceł na towary (szczególnie gwałtownego w latach 1822-23, po wybuchu prusko-rosyjskiej wojny celnej), głównie na produkty rolne eksportowane z Polski do Europy Zachodniej przez port w Gdańsku. Pomysłodawcą budowy Kanału Augustowskiego był ówczesny minister przychodów i skarbu Królestwa Polskiego książę Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki, który o konieczności realizacji tej inwestycji przekonał cara Aleksandra I.
Prace projektowe rozpoczęły się w 1823 r. i były prowadzone jednocześnie przez polskich i rosyjskich inżynierów. Obie służby inżynieryjne działające wówczas w armii polskiej – Kwatermistrzostwo Generalne i Korpus Inżynierów Wojskowych – miały w tym swój udział, a ich dowódcy – gen. dyw. Maurycy Hauke i gen. bryg. Jan Chrzciciel Mallet – byli w prace bezpośrednio zaangażowani.
Wykonanie pierwszego projektu wielki książę Konstanty zlecił Kwatermistrzostwu. Generał Hauke sporządzenie planów powierzył podpułkownikowi Ignacemu Prądzyńskiemu. Pierwszy projekt Kanału Augustowskiego został wykonany między czerwcem 1823 a czerwcem 1824 r. Opracowanie składało się z dokumentu w języku francuskim pod tytułem Mémoire sur la ligne de Navigation devant unir la Narev au Niemen (przechowywanego obecnie w zbiorach Biblioteki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego) oraz dziesięciu załączników z kosztorysami i planów. Plany te uległy zniszczeniu, a zachowana w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie mapa szlaku wodnego między Narwią i Niemnem jest pracą Prądzyńskiego bądź jej kopią. Mapa ta nie jest datowana i brak na niej podpisu autora.
Jednakże porównując ją z mapą z 1827 r., można stwierdzić, że nie ma na niej zmian wprowadzonych do projektu Kanału Augustowskiego po naradach odbytych przez generałów Haukego i Malleta z przedstawicielami rosyjskich służb inżynieryjnych na początku lipca 1824 r.
Podstawą ówczesnych rozmów polsko-rosyjskich i podjętych ustaleń był projekt wykonany przez Prądzyńskiego. Mapa (nosząca tytuł Carte génénerale de la ligne de joction entre le Niemen et la Narew) obejmuje swym zasięgiem szlak wodny Narew–Niemen między Wizną a Sieniewicami i zawiera projekt Kanału Augustowskiego. Została ona wykonana w skali 1:181 500 na arkuszu papieru o wymiarach 667 x 510 mm wielobarwną techniką rękopiśmienną. W tym samym czasie oficerowie Kwatermistrzostwa Generalnego podjęli inne prace związane z projektowaniem i budową Kanału Augustowskiego. W 1823 r. przeprowadzono triangulację okolic rzek Netty, Biebrzy, Hańczy i Niemna. Triangulację Narwi od Wizny do Kamionki wykonał w latach 1825-26 Wojciech Chrzanowski, a od Kamionki do Pułtuska – w 1827 r. Feliks Szymanowski. Sporządzone na podstawie tych pomiarów mapy w okresie II Rzeczypospolitej znajdowały się w Centralnej Bibliotece Wojskowej i zostały zniszczone w 1939 r.
W czasie projektowania Kanału Augustowskiego całością prac kierowa ł Ignacy Prądzyński, który – jak wynika z jego pamiętników (Pamiętnik genera ła Prądzyńskiego, oprac. B. Gembarzewski, t. 1, Kraków 1909, s. 102) – wiązał z budową i eksploatacją kanału nie tylko całą swoją przyszłość zawodową, ale i życie osobiste. „Sama budowa kanału musiała trwać kilka lat” – pisał autor jego projektu – „a po jego wykonaniu potrzebną zawsze przy nim była dyrekcja; oczywistą było rzeczą, że ten go będzie budował, kto ułożył projekt, a że następnie i do dyrekcji kanału nikt mi pierwszeństwa nie odbierze. Ułożyłem więc sobie przejść ze służby wojskowej (ale dopiero mogło się to zrobić po wybudowaniu kanału) do cywilnej na stałego dyrektora kanału i uważając to za rzecz, która mi się chybić nie mogła, oświadczyłem się o rękę mojej panny Emilii [Rutkowskiej – przyp. autora] i marzę sobie przyszłość najszczęśliwszą w ustroniu owych lasów augustowskich, pilnując mojego kanału i żyjąc w kole familijnym. Otrzymawszy przyzwolenie panny i jej matki kupuję plac w Augustowie, wystawiam na nim dom, zakładam miły ogród i na koniec żenię się z ukochaną osobą”.
Plany Prądzyńskiego od samego początku realizowały się nie całkiem po jego myśli. W drugiej połowie 1824 r., po rozpoczęciu budowy kanału według jego projektu, nadzór nad ogólnym kierunkiem prac powierzono Malletowi, chociaż bezpośrednio kierował nimi Prądzyński. Jego działalność w tym zakresie przerwały w sposób dramatyczny zeznania dotyczące działalności tajnych związków w Wojsku Polskim złożone w październiku 1825 r. przez Waleriana Łukasińskiego. Prądzyński przyznał się do powiązań z Towarzystwem Patriotycznym i w nocy z 25 na 26 lutego 1826 r. został aresztowany i do 25 marca 1829 r. był więziony w klasztorze Karmelitów na Lesznie.
Pełna treść artykułu we wrześniowym wydaniu GEODETY
powrót
|
