Heweliusz, browarnik z Gdańska

Czterysta lat temu, 28 stycznia 1611 roku, urodził się Jan Heweliusz, gdański astronom, konstruktor instrumentów astronomicznych, odkrywca komet, badacz Księżyca.

Pochodził z zamożnej rodziny gdańskiego browarnika o nazwisku Hewelke. Jego nauczycielem był znany matematyk Piotr Kruger. W 1630 r. Heweliusz rozpoczął studia prawnicze w Lejdzie (Holandia). W 1634 r. zajął się prowadzeniem rodzinnego browaru. Rok później wstąpił do cechu browarników, a w 1641 r. został ławnikiem dzielnicy Stare Miasto.
Gdy w 1639 roku zmarł Kruger, Heweliusz za jego wcześniejszą namową poświęcił się astronomii.
Na dachu własnej kamienicy stworzył obserwatorium, które nazwał Stellaburgum (Gwiazdogród). W 1647 roku wydał pracę pt. „Selenographia sive Lunae descriptio...” (Selenografia, czyli opis Księżyca...), która przyniosła mu rozgłos w całej Europie. Mapy w niej zawarte przez wiele uznawane były za najwierniejszy obraz powierzchni Księżyca.

Heweliusz stale rozbudowywał swe obserwatorium, a w kompletowaniu wyposażenia pomagał mu Tytus Liwiusz Burattini – znany astronom, geograf i dyplomata. Kosztowne inwestycje wspomógł Ludwik XIV, który przyznał Heweliuszowi roczną pensję w wysokości 1200 dukatów.
Jego zainteresowania astronomiczne koncentrowały się na obserwacji gwiazd, planet (księżyce Jowisza i Saturna), Słońca oraz komet (odkrył ich 9). Swoje doświadczenia zawarł w kolejnych dziełach – „Prodromus cometicus” (Wysłannik kometarny) 1665; „Cometographia” 1668; „Machinae coelestis...” 1672 cz. 1, w 1679 cz. 2., w których opisał historię astronomii, swoje obserwatorium i wyniki prac. W jednej z prac opisał także zjawisko libracji, polegające na tym, że patrząc na Księżyc, widzimy prawie 60 procent jego powierzchni, a nie – jak by się wydawało – połowę.
Jan Heweliusz posiadał rozległe kontakty, korespondował z wieloma ówczesnymi sławami, toczył z nimi spory naukowe, a swoje prace wysyłał na dwory królewskie w wielu krajach Europy. W 1664 roku został członkiem naukowego Towarzystwa Królewskiego w Londynie.

Instrumenty, które skonstruował cechowała wysoka precyzja, ale także znaczne rozmiary. Jedna z jego lunet miała aż 17 metrów długości. W 1679 roku kamienice, w których mieściło się obserwatorium, spłonęły. Astronom stracił instrumentarium i wiele ze swoich prac. Z pomocą uzyskaną od króla Jana Sobieskiego i Ludwika XIV oraz od przyjaciół zdołał je w części odbudować.
Dwa ostatnie dzieła Heweliusza „Prodromus Astronomiae cum catalogo...” (Zwiastun astronomii z katalogiem 1564 gwiazd) i „Firmamentum Sobiescianum sive Uranographia...” (Firmament Sobieskiego, czyli Uranografia...) ukazały się w 1690 roku już po jego śmierci. W Uranografii zamieścił atlas 54 gwiazdozbiorów, w tym 12 po raz pierwszy pokazanych. Heweliusz przez blisko10 lat prowadził także pomiary współrzędnych geograficznych różnych miejsc na terenie Polski oraz zajmował się badaniem deklinacji magnetycznej.
Zmarł w Gdańsku 28 stycznia 1687 roku.

AB