Zainaugurowano rozproszoną infrastrukturę dla europejskich badań astronomicznych

22 stycznia oficjalnie zainaugurowano działalność konsorcjum LOFAR ERIC (Low Frequency Array European Research Infrastructure Consortium). Polska jest jednym z sześciu członków-założycieli.

Stacja LOFAR PL-612 w Bałdach (właściciel UWM w Olsztynie)

LOFAR to największy na świecie system radioteleskopów zlokalizowanych w różnych częściach Europy (m.in. na terenie Niderlandów, Niemiec, Polski czy Szwecji). Obecnie system tworzą 52 stacje połączone ze sobą bardzo szybkim łączem internetowym. Jego pomysłodawcą i inicjatorem jest środowisko naukowe radioastronomów związane z niderlandzkim instytutem ASTRON, a początki tego przedsięwzięcia sięgają lat 90. ubiegłego wieku. Większość, bo aż 38, stacji pracujących w systemie LOFAR znajduje się w Niderlandach. Kolejnych 6 zlokalizowanych jest w Niemczech, 3 w Polsce i po 1 w Szwecji, Wielkiej Brytanii, Francji, Irlandii i na Łotwie.

LOFAR jest uważany za jeden z najbardziej efektywnych instrumentów badawczych w dziedzinie fizyki i astronomii w Europie. W 2021 roku, dzięki kilkuletniej pracy naukowców ze wszystkich stacji, udało się stworzyć najdokładniejszą i największą radiową mapę Wszechświata, na której znalazły się ponad 4 miliony obiektów, z czego około miliona nowych, w tym 25 tysięcy czarnych dziur. Przeprowadzone obserwacje pozwoliły na wykrycie dziesiątek tysięcy galaktyk podobnych do naszej Drogi Mlecznej i położonych nawet na krańcach Wszechświata. W oparciu o dane zawarte na mapie uruchomiono projekt nauki obywatelskiej (citizen science) pomagający w odnajdywaniu nowych czarnych dziur. Projekt nazywa się Radio Galaxy Zoo: LOFAR i został stworzony w dużej mierze przez Polaków.

• Konsorcjum

Członkami założycielami LOFAR ERIC – oprócz Polski – są Bułgaria, Irlandia, Niderlandy, Niemcy i Włochy. Siedziba konsorcjum znajduje się w Dwingeloo w Niderlandach, a jej gospodarzem jest Niderlandzki Instytut Radioastronomii. Konsorcjum ERIC jest podmiotem prawnym ustanowionym na mocy decyzji Komisji Europejskiej.

• Znaczenie

LOFAR ERIC wkracza do Europejskiej Przestrzeni Badawczej jako wiodąca infrastruktura wykorzystująca najnowocześniejsze osiągnięcia nauki i technologii astronomicznej. Będzie służyć astronomom najnowocześniejszymi możliwościami obserwacji i przetwarzania danych: rozległym polem widzenia nieba, bezprecedensową czułością i rozdzielczością obrazu oraz nowatorskimi możliwościami obserwacji w wielu kierunkach jednocześnie. Zapewni przejrzysty dostęp do szerokiej gamy usług badawczych dla naukowców z całego świata, wspierając współpracę naukową i umożliwiając realizację innowacyjnych projektów na dużą skalę w różnych dziedzinach nauki. Będą to m.in.: badania właściwości odległego młodego wszechświata, obserwacje procesów formowania się i ewolucji galaktyk, fizyka pulsarów i przejściowych zjawisk radiowych, natura cząstek kosmicznych o ultrawysokiej energii czy też badanie warunków w ośrodku międzygwiazdowym i struktury kosmicznych pól magnetycznych.

• Polska w LOFAR

Decyzja o zaangażowaniu się polskich zespołów naukowych w rozwój systemu LOFAR była naturalną konsekwencją współpracy międzynarodowej rozwijanej przez krajowe środowisko radioastronomów od lat 80. XX wieku, m.in. w ramach europejskiej i ogólnoświatowej sieci interferometrycznej VLBI. Zaproponowany przez polskich badaczy unikalny program badań, łączący cele naukowe i aplikacyjne, spotkał się z dużym zainteresowaniem społeczności LOFAR. Deklarowana chęć budowy w Polsce 3 stacji systemu LOFAR sprawiła, że polscy naukowcy od początku odgrywali istotną rolę w pracach nad rozwojem i konsolidacją systemu.

Formalne nawiązanie krajowej współpracy na rzecz udziału Polski w LOFAR nastąpiło w 2007 r. wraz z powołaniem do życia konsorcjum POLFAR obejmującego 9 instytucji:
• Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie,
• Uniwersytet Jagielloński w Krakowie,
• Centrum Badań Kosmicznych PAN w Warszawie,
• Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika Polskiej Akademii Nauk w Warszawie,
• Poznańskie Centrum Superkomputerowo–Sieciowe afiliowane przy Instytucie Chemii Bioorganicznej Polskiej Akademii Nauk,
• Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu,
• Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu,
• Uniwersytet Szczeciński,
• Uniwersytet Zielonogórski.
Trzy pierwsze instytucje wybudowały w 2015 r. stacje LOFAR: PL-612 w Bałdach (k. Olsztyna), PL-611 w Łazach (k. Krakowa) oraz PL-610 w Borówcu (k. Poznania).

W 2016 r. polskie stacje stały się funkcjonalnie częścią systemu LOFAR i rozpoczęły prowadzenie obserwacji radioastronomicznych i monitorowanie przestrzeni kosmicznej w ramach tzw. Kluczowych Projektów Naukowych (Key Science Projects) LOFAR.

Udział polskiego środowiska naukowego w LOFAR skokowo zwiększył konkurencyjność krajowych badań w obszarze astronomii i fizyki oraz przełożył się na dynamiczny rozwój technologii w zakresie gromadzenia, przetwarzania i przesyłu dużych ilości danych. Pozwolił także zbudować w kraju zespół naukowy, który jest w stanie całościowo realizować wielkie międzynarodowe projekty badawcze.

Źródło: Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego