Ppłk Mieczysław Szumański (1896-1974): żołnierz, topograf, konspirator

Ustanowienie ppłk. Mieczysława Szumańskiego ps. „Bury” patronem 22 Wojskowego Ośrodka Kartograficznego w Komorowie jest dobrą okazją, żeby przypomnieć sylwetkę tego wybitnego geografa Wojska Polskiego i Armii Krajowej, szefa Służby Geograficznej Oddziału IV Kwatermistrzowskiego Komendy Głównej AK.
Autor: JACEK SZUMAŃSKI

Mieczysław Szumański jako kapitan. Fotografia wykonana prawdopodobnie przy okazji mianowania go na stopień kapitana WP (od 30 czerwca 1922 r.)

• Rodzina

Mieczysław Leon Ludwik Szumański był synem Jana Kantego Sylwestra Szumańskiego oraz Marii z domu Lipsz, wnukiem powstańca styczniowego Ludwika Szumańskiego i Petronelli z domu Służewskiej, prawnukiem Jana Kantego Andrzeja Szumańskiego i Antoniny ze Strzyżowskich. Urodził się 4 czerwca 1896 roku w Chomiakówce Nr 1 w powiecie tłumackim (późniejsze województwo stanisławowskie).

Mieczysław Szumański miał siostrę – znaną działaczkę harcerską hm. Zofię Szumańską (1897–1957), absolwentkę Seminarium Nauczycielskiego we Lwowie, członkinię I Drużyny Harcerskiej we Lwowie, współpracowniczkę Olgi Małkowskiej, która była jedną z twórczyń polskiego skautingu. Po II wojnie światowej hm. Zofia zamieszkała we Wrocławiu i kontynuowała pracę z młodzieżą aż do swojej śmierci w 1957 r. Została pochowana na wrocławskim cmentarzu św. Wawrzyńca pod płytą z dużym krzyżem harcerskim.

W 1923 r. Mieczysław Szumański ożenił się z Marią Robinson pochodzącą ze szkockiej rodziny osiadłej w Polsce przed I wojną światową. Ich ślub odbył się w Stanisławowie, gdzie kpt. Mieczysław Szumański służył w 48 Pułku Piechoty.

Z lewej siedzi Mieczysław Szumański. Obok niego stoi jego żona Maria ze swoją siostrą Ludką. Na ławce pomiędzy swoimi dziadkami Robinsonami siedzi mały Jerzyk Szumański

Młodej parze telegramy z życzeniami przysłali m.in. Teofilowie Szumańscy ze Lwowa (artykuł o znakomitym kartografie Teofilu Szumańskim, który był kuzynem Mieczysława, został opublikowany w GEODECIE 3/2023; można go przeczytać TUTAJ).

„Szczęść Boże młodej parze” – życzenia dla Mieczysława i Marii Szumańskich od Teofila Szumańskiego i jego żony

Mieczysław i Maria Szumańscy mieli syna Jerzego, urodzonego 4 sierpnia 1924 r. w Stanisławowie, późniejszego żołnierza AK – powstańca warszawskiego, następnie żołnierza Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość, laureata Nagrody Honorowej im. Jana Rodowicza „Anody” przyznawanej przez Muzeum Powstania Warszawskiego. Jerzy wraz z żoną, córkami, wnukami i prawnukami mieszka we Francji.
Mieczysław Szumański zmarł 29 kwietnia 1973 roku w Lailly-en-Val we Francji i został pochowany na cmentarzu w Trigueres.

• Lata szkolne

Mieczysław Szumański podstawowe wykształcenie zdobył we Lwowie. Od około 1910 r. uczęszczał do IV Gimnazjum we Lwowie. Przerwał tę naukę w 1914 r., żeby wstąpić do Legionów Polskich. Dopiero w 1923 r., gdy skończyły się boje o Polskę, zdał egzamin maturalny w II Państwowym Gimnazjum w Stanisławowie.

Od 1910 r. Mieczysław Szumański działał w IV Drużynie Skautowej im. Ludwika Mierosławskiego we Lwowie oraz w Organizacji Młodzieży Niepodległościowej „Zarzewie”. W 1913 r. wstąpił do I Polskiej Drużyny Strzeleckiej, w której był członkiem oddziału wywiadowczego. Od 1913 r. działał też w organizacji samokształceniowej Tajna Polska Szkoła Państwowa, prowadząc w niej zajęcia z geografii Polski i terenoznawstwa.

• Udział w walkach o niepodległość Polski i w wojnie polsko-bolszewickiej

Już 3 sierpnia 1914 r. gimnazjalista Mieczysław Szumański wyjechał do Krakowa, gdzie trzy dni później wstąpił do polskich oddziałów strzeleckich walczących z Rosjanami po stronie Austro-Węgier. Służył w III batalionie kadrowym dowodzonym przez Edwarda Rydza-Śmigłego, z którym 22 sierpnia 1914 r. wkroczył do Kielc. Po wyleczeniu ran odniesionych pod Laskami został z dniem 24 grudnia 1914 r. przydzielony do kompanii narciarskiej Mariusza Zaruskiego, którą współorganizował. Od marca 1915 r. służył w 3 Pułku Piechoty Legionów Polskich dowodzonym przez płk. Józefa Hallera.
Ranny w marcu 1915 r. pod Toporowcem, wrócił do szeregów w czerwcu 1915 r., otrzymując przydział do plutonu karabinów maszynowych w III batalionie 2 pp LP.
Od 1916 r. Mieczysław Szumański brał udział w kampanii na Wołyniu.

Wołyń, 22 lutego 1916 r. Na dole z prawej strony – Mieczysław Szumański

W lutym 1918 r., po wypowiedzeniu przez II Brygadę Legionów posłuszeństwa dowództwu austro-węgierskiemu, uczestniczył w przedarciu się II BL przez front pod Rarańczą, kolejny raz odnosząc rany bitewne. Żołnierski czyn Mieczysława Szumańskiego w tej bitwie został opisany we wniosku o nadanie mu orderu Virtuti Militari: „W dniu 15 II 1918 r. w bitwie pod Rarańczą odznacza się nadzwyczajną dzielnością. W czasie spotkania się nocnego z nieprz[yjacielem] w pierwszym momencie walki otwiera samorzutnie ogień K.M. przyczynia się do przełamania frontu nieprzyjacielskiego a strzelając K.M. kładzie pokotem komp[anię] nieprz[yjaciela] znajdującą się w odległości 200 m. Brał udział we wszystkich kampaniach pułku [2 pp LP]”.

Następnie brał udział w bitwie z Niemcami pod Kaniowem, po której uniknął niewoli i przedostał się do Kijowa. Podjął działalność w Organizacji Werbunkowo-Agitacyjnej Korpusów Polskich na Wschodzie jako zastępca komendanta rejonu w Winnicy oraz oficer wywiadowczy.
W czerwcu 1919 r. wraz z dywizją gen. Lucjana Żeligowskiego wrócił do Polski i otrzymał przydział do 6 Pułku Strzelców Pieszych, który niebawem przemianowano na 48 Pułk Piechoty. W jego szeregach uczestniczył w zajmowaniu Pomorza oraz w wojnie polsko-bolszewickiej. W okresie walk z bolszewikami wykazał się bohaterską postawą, m.in. 4 lipca 1920 r., kiedy to w bitwie niedaleko wsi Halecze Pole samodzielnie zatrzymał ogniem CKM atak bolszewików, co umożliwiło odwrót 12 kompanii 2 Pułku Piechoty.

Mieczysław Szumański w mundurze Armii Hallera

• Służba wojskowa w II RP

Po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej Mieczysław Szumański kontynuował służbę w 48 pp w Stanisławowie, gdzie był kolejno dowódcą kompanii, szkolnej kompanii podoficerskiej i dowódcą batalionu.
Z tego stanowiska w 1923 r. przeszedł do Oficerskiej Szkoły Topografów, którą ukończył z drugą lokatą (na 34 absolwentów). W roku 1925 otrzymał przydział do Wydziału Topograficznego w Wojskowym Instytucie Geograficznym (WIG) w Warszawie.

Od 30 kwietnia 1928 r. był kierownikiem grupy przeszkolenia topograficznego, a 1 listopada 1929 r. został komendantem Oficerskiej Szkoły Topografów w WIG, służąc na tym stanowisku do 1 września 1939 r. (z przerwą w latach 1931–1932, kiedy był szefem Wydziału Kartograficznego). W tym czasie został awansowany na stopień majora (1929 r.), a następnie podpułkownika (1938 r.).
W pracy służbowej wykonał cały szereg zdjęć topograficznych, z czego kilka indywidualnie i kilkanaście zbiorowo, obejmujących obszary Wileńszczyzny, Grodzieńszczyzny, Pomorza, Czarnohory i Tatr Bielskich.


Pocztówka wysłana przez Mieczysława Szumańskiego do syna Jerzyka z prac terenowych w Czarnohorze

• II wojna światowa

W wojnie obronnej 1939 r. Mieczysław Szumański dowodził 1 Oddziałem Pomiarowym (jedynym takim wówczas sformowanym) wchodzącym w skład Armii „Lublin”. Na początku października 1939 r. przedostał się na Węgry, gdzie został internowany.
W sierpniu 1941 r. po ucieczce z internowania, mając za przewodnika znakomitego kuriera Stanisława Franczystego, przedostał się do kraju wraz z ppłk. Adamem Borkiewiczem. Pod pseudonimami „Dyrektor” i „Biały” zaangażował się w działalność konspiracyjną w Obozie Polski Walczącej (OPW). Kierował Wydziałem Technicznym (w tym czasie podlegały mu 3 drukarnie) oraz wchodził w skład Rady Naczelnej OPW. Od drugiej połowy 1942 r. służył w Armii Krajowej, obejmując z początkiem 1943 r. funkcję szefa Służby Geograficznej (o kryptonimie „Schronisko”) Oddziału IV Kwatermistrzowskiego Komendy Głównej AK.

Jako szef „Schroniska” przyjął nazwisko Kozarzewski i pseudonim „Bury”. Drukowane w warunkach konspiracyjnych, przygotowane przez „Schronisko” mapy miały w dolnej części arkusza napis „BOM”. Został on utworzony z pierwszych liter pseudonimów: „Bury” (ppłk Mieczysław Szumański), „Ogończyk” (por. Stanisław Twardowski – szef zakładów reprodukcyjnych), „Marks” (Czesław Śmieciński – drukarz).

Bogusław Krassowski w swojej pracy „»Schronisko«. Służba Geograficzna Armii Krajowej” podaje, że szef „Schroniska” „był odpowiedzialny za zabezpieczenia pod względem topograficznym działań wojennych. Wiązało się to również z zabezpieczeniem pracy sztabów, jak i wojsk liniowych działających w polu. Do jego obowiązków należało: przygotowanie odpowiednio wyszkolonej kadry do prac polowo-geodezyjnych, kameralnych, matematycznych i kartograficznych oraz reprodukcyjnych, przygotowanie odpowiedniej liczby map potrzebnych w pierwszym okresie walk, uruchomienie zakładów graficznych reprodukujących mapy, zorganizowanie zawiązku WIG-u”.

W wystąpieniu wygłoszonym 11 czerwca 1955 r. przed niezidentyfikowanym audytorium ppłk Mieczysław Szumański przedstawił najważniejsze zadanie „Schroniska” powierzone mu przez szefa Oddziału IV Kwatermistrzowskiego KG AK płk. Zygmunta Miłkowskiego ps. „Denhoff”. Było nim zaopatrzenie sztabów i oddziałów AK w mapy wobec „rosnącego zapotrzebowania oddziałów Armii Krajowej na mapy, tak w bezpośrednim pobliżu Warszawy, jak i w dalszym promieniu sięgającym Wileńszczyzny, Wołynia, Małopolski Wschodniej, jak i Wielkopolski, a nawet Niemiec”.

Mając świadomość ogromu zadań i stojących przed nim trudności, Szumański poprosił o cztery miesiące czasu, deklarując: „po czterech miesiącach poproszę o zwolnienie z przeniesieniem mnie [w] inne miejsce w razie mego niepowodzenia w dziale mnie powierzonym”. Efekty funkcjonowania „Schroniska” były więcej niż zadowalające. W wystąpieniu z 1955 r. słuchacze usłyszeli od Mieczysława Szumańskiego: „Gdy w lipcu 1943 r. składałem płk. Denhoffowi pierwsze sprawozdanie z prac zespołu, w składach naszych leżały już powielone mapy wypełniające najpoważniejsze braki, a w teren szły mapy po operacji kilku przerzutów, pokrywając zapotrzebowanie oddziałów Armii Krajowej nie w 20% lub 50% jak dotychczas, lecz w 100%, a w niektórych wypadkach w 200%”.

• Konspirator

Podstaw konspiracji Mieczysław Szumański uczył się jeszcze we Lwowie. W okresie działalności w OPW, a następnie w AK w podległych mu strukturach nie było przypadku dekonspiracji. W trakcie Powstania Warszawskiego został ranny, a po jego upadku trafił do Stalagu 344 Lamsdorf i następnie do Oflagu II C Woldenberg. Na liście jeńców obozu Lamsdorf nie ma jednak Mieczysława Szumańskiego pod żadnym z nazwisk czy pseudonimów, które używał. Znajduje się natomiast na liście jeńców Oflagu II C Woldenberg opracowanej przez Stowarzyszenie Woldenberczyków.

Na początku 1945 r., po uwolnieniu z oflagu w Woldenbergu, Mieczysław Szumański powrócił do kraju. Po zakończeniu II wojny światowej wraz z synem Jerzym przez kilka miesięcy mieszkał w Mościskach, skąd przenieśli się do Wrocławia, gdzie Jerzy zdał maturę.
Mieczysław Szumański udał się na Dolny Śląsk na polecenie delegata Sił Zbrojnych na Kraj płk. Jana Rzepeckiego z zadaniem zorganizowania tam struktur Delegatury Sił Zbrojnych. Podlegał wówczas zastępcy komendanta Obszaru Południowego Delegatury płk. Franciszkowi Niepokólczyckiemu.

Po rozwiązaniu Delegatury i utworzeniu Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość (WiN) Mieczysław Szumański został pierwszym kierownikiem Okręgu Wrocław „Wschód” podporządkowanym kolejnym prezesom Obszaru Południowego WiN: płk. Antoniemu Sanojcy, płk. Franciszkowi Niepokólczyckiemu i ppłk. Łukaszowi Cieplińskiemu. W tej działalności używał pseudonimów „Bystry”, „Bystrzyc” i „Wolski” oraz nazwiska Kozarzewski, które przybrał do pracy konspiracyjnej jeszcze w czasie Wielkiej Wojny. Jego prawdziwe nazwisko nigdy nie zostało zidentyfikowane przez UB ani ujawnione w trakcie procesów działaczy WiN. Gdy w czerwcu 1946 r. Urząd Bezpieczeństwa Publicznego rozbił Okręg Jelenia Góra WiN, Mieczysław Szumański – obawiając się aresztowań – uzyskał zgodę przełożonych na rozwiązanie podległych sobie struktur, co nastąpiło miesiąc później.

Zagrożony aresztowaniem przez UB uciekł wraz z synem Jerzym najpierw przez zieloną granicę do Czechosłowacji, a stamtąd, poprzez Niemcy, do Francji, gdzie dotarli w czerwcu 1947 roku. We Francji odnalazł Delegaturę WiN na Zachodzie, ale po bliższym przyjrzeniu się jej działaniu opuścił to środowisko, zabraniając jednocześnie swojemu synowi wszelkich kontaktów z funkcjonującymi wówczas we Francji strukturami WiN.

W 1949 roku Mieczysław Szumański otrzymał pracę we francuskim Państwowym Instytucie Geograficznym, w którym pracował aż do przejścia na emeryturę w 1965 roku. Wykonywał dla tej placówki naukowej m.in. poprawki i uzupełnienia do map Europy Wschodniej.

• Pisarz i historyk

Mieczysław Szumański był członkiem Polskiego Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu i Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie w Londynie, autorem kilku znaczących prac historycznych. Pisarstwem historycznym zajmował się jeszcze przed II wojną światową. Był współautorem pracy zbiorowej pt. „Rarańcza” wydanej w 1933 r. w 15-lecie czynu zbrojnego. W publikacji wydrukowane zostały dwa opracowania jego autorstwa: „Rozwój ruchu niepodległościowego pod wpływem czynu II Brygady” oraz „Ogólna sytuacja w okresie boju pod Kaniowem”.

Wraz z Tadeuszem Malinowskim opracował I tom dziejów 2 pp Legionów Polskich „Karpaty” – został on wydany w 1939 roku wraz z tomem map i szkiców. Na emigracji pisał artykuły do prasy polonijnej, a także opracowania, które, niestety, do tej pory nie zostały wydane drukiem.
W Instytucie Józefa Piłsudskiego w Londynie zdeponowane są rękopisy takich jego prac, jak: „Założyciel Polskiej Szkoły Geograficznej Profesor Eugeniusz Romer”, „Garść wspomnień z lat 1910–1914", „POW Komenda Naczelna”, „Sprostowanie historyczne o ostatnich latach Rydza-Śmigłego”.

List z 1 września 1967 r., w którym Mieczysław Szumański opisuje losy kilkorga swoich współpracowników

• Patron 22 Wojskowego Ośrodka Kartograficznego w Komorowie

Podpułkownik Mieczysław Szumański –
• harcerz, żołnierz Legionów Polskich, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej, geograf, kartograf, topograf, historyk;
• dowódca okazujący wielką dbałość o podległych żołnierzy;
• czterokrotnie ranny w walkach o Polskę: pod Laskami (1914), pod Toporowcem (1915), pod Rarańczą (1918), w Powstaniu Warszawskim (1944);
• odznaczony orderem Virtuti Militari V klasy, Krzyżem Niepodległości, czterokrotnie Krzyżem Walecznych, Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918–1921, Medalem X-lecia Niepodległości oraz francuskim Médaille commémorative de la Grande Guerre.

Z lewej ppłk (od 1938 r.) Mieczysław Szumański w mundurze majora. Podczas święta 22. WOK portret patrona wystawiony był przy znaku Ośrodka

W latach 30. XX w. płk Józef Kreutzinger, przełożony Mieczysława Szumańskiego w WIG, napisał o nim tak: „Szlachetny charakter, rzeczowy i sprawiedliwy, żołnierz z krwi i kości, należy do najwybitniejszych oficerów Korpusu Geografów”.
Ppłk Mieczysław Szumański ps. „Bury” od listopada 2023 r. jest patronem 22 Wojskowego Ośrodka Kartograficznego w Komorowie.

Jacek Szumański, autor kroniki rodzinnej „Szumańscy”

Literatura:
• Tomasz Balbus, „SZUMAŃSKI Mieczysław”; Zeszyty Historyczne WiN-u Nr 13 Rok VIII, grudzień 1999 r.;
• Marek Gałęzowski, „Uzupełnienia do biogramu płk. Mieczysława Szumańskiego”; Zeszyty Historyczne WiN-u Nr 19-20 Rok XII, grudzień 2003 r.;
• Bogusław Krassowski, „»Schronisko«. Służba Geograficzna Armii Krajowej”, Warszawa 1981;
• Wniosek o Virtuti Militari dla ppłk. Mieczysława Szumańskiego; strona www Wojskowego Biura Historycznego;
• Wystąpienie ppłk. Mieczysława Szumańskiego 11 czerwca 1955 r. przed niezidentyfikowanym audytorium; kopia maszynopisu w posiadaniu autora.