Mało znany atlas rzuca nowe światło na historię Śląska

Na podstawie jedynego i przez długi czas ściśle tajnego egzemplarza map topograficzno-wojskowych Śląska w XVIII wieku prof. Monika Adamska z Wydziału Budownictwa i Architektury Politechniki Opolskiej rekonstruuje obraz miast śląskich z tego okresu.

fot. PO

Prof. Monika Adamska (fot. PO)

Departament Map Biblioteki Państwowej w Berlinie jest głównym centrum zbiorów kartograficznych w Niemczech i odrębną jednostką biblioteki od 1859 roku. – Posiada unikalne i obszerne zbiory kartograficzne dotyczące wszystkich kontynentów i krajów, w tym Śląska, który jest przedmiotem moich badań naukowych. W zbiorach znajduje się ponad milion map (w tym mapy topograficzne, tematyczne, turystyczne oraz wojskowe), liczne atlasy, 800 globusów, weduty miast, również literatura i czasopisma dotyczące kartografii. Mapy wojskowe zasobu mapowego pruskiego Sztabu Generalnego trafiły do biblioteki w 1919 roku, kiedy sztab został rozwiązany decyzją traktatu wersalskiego. Wśród tych wojskowych zasobów mapowych znajduje się atlas „Krieges Carte von Schlesien”. To unikalne zdjęcie kartograficzne Śląska, którego jedyny egzemplarz znajduje się właśnie w Bibliotece Państwowej w Berlinie. Powstało, kiedy król Fryderyk II Wielki włączył Śląsk do Prus i zapragnął dysponować dokładnymi mapami inkorporowanej krainy. Na jego zlecenie Christian Friedrich von Wrede, pochodzący z Westfalii major inżynierii, sformował zespół specjalistów, który wykonywał pomiary w terenie i następnie opracowywał nowe mapy Śląska, stacjonując w twierdzy w Kłodzku. Opracowanie kartograficzne (jakiego Śląsk do tej pory nie posiadał) powstało w latach 1747–1753 – wylicza prof. Monika Adamska, kierownik Katedry Architektury i Urbanistyki Wydziału Budownictwa i Architektury Politechniki Opolskiej.

Atlas „Krieges Carte von Schlesien” to szczegółowe, wykonane z rozmachem, zgodnie z zasadami kartografii pomiarowej, piękne graficznie opracowanie składające się z pięciu tomów zawierających łącznie 201 arkuszy zorientowanych na północ 195 map w skali 1:33 000, 5 kart tytułowych oraz 1 arkusz specjalny. Na kartach tytułowych, kluczowych w realizacji projektu, przedstawiono łącznie plany aż 67 miast ówczesnego Śląska w skali 1:14 000. Dla niektórych miast regionu był to pierwszy plan w ich historii.

– W przypadku Opolszczyzny przedstawionych zostało w sumie 17 miast, w tym twierdze w Brzegu, Koźlu i Nysie oraz umocnione miasta: Głubczyce i Namysłów, ponadto m.in.: Głogówek, Krapkowice, Opole, Paczków, Prudnik. Atlasy mają wymiary zewnętrzne ok. 40 x 52 cm, są oprawione w czerwoną, safianową skórę, z wytłoczonymi złotymi literami inicjałami króla Fryderyka II i koroną królewską. Wszystkie mapy wykonano na kartonie tuszami: czarnym i kolorowymi. Choć nie musiałam pracować w rękawiczkach, to jednak przy pomiarach nakładałam folię zabezpieczającą, a atlas był rozkładany na specjalnych klinach z gąbki – relacjonuje prof. Monika Adamska, która zanim zaczęła prace w berlińskiej bibliotece, musiała przekonać Fundację Pruskiego Dziedzictwa Kulturowego w Berlinie, że jej pomysł badawczy zasługuje na wsparcie.

Fundacja, finansowana w 75% przez rząd federalny Niemiec i w 25% przez rządy krajów związkowych, jest jedną z największych instytucji kulturalnych na świecie. Obejmuje Muzea Państwowe w Berlinie, w tym kompleks muzealny na Wyspie Muzeów oraz kompleks Kulturforum, a także Bibliotekę Państwową i Tajne Archiwum Państwowe. Fundacja oferuje program stypendialny, można ubiegać się o grant badawczy w jednej z tych instytucji. Do końca września składa się aplikacje o granty w Bibliotece Państwowej do realizacji w następnym roku kalendarzowym.

– Początek mojej przygody to wrzesień 2021 roku, kiedy złożyłam aplikację o grant badawczy w Departamencie Map Biblioteki Państwowej. W styczniu 2022 roku otrzymałam decyzję o przyznaniu grantu, wyjechałam do Berlina pod koniec roku i przez cały miesiąc pracowałam nad projektem. Konkurencja jest silna, aplikując należy przedstawić projekt badawczy, jaki chce się zrealizować w oparciu o zbiory Biblioteki i udowodnić, że pomysł wpisuje się w niszę badawczą. Oprócz tego w skład aplikacji wchodzi CV, dyplomy, lista publikacji oraz listy rekomendacyjne. Kluczowy jest jednak projekt, który musi być merytoryczny i przekonywujący – relacjonuje prof. Monika Adamska. Co ciekawe, wszystkie dokumenty przesyła się pocztą w wersji papierowej. Również decyzja o przyznaniu grantu podpisana przez dyrektora Biblioteki Państwowej wysyłana jest drogą pocztową.

„Atlas wojenny Śląska” autorstwa C. F. von Wrede to cenne źródło informacji o krajobrazie kulturowym regionu, jego miastach i wsiach dające możliwość wielokierunkowych badań i analiz w obszarze m.in. architektury i urbanistyki, geografii i historii. – Ze względu na tajność map wojennych i zakaz ich powielania są to materiały ciągle jeszcze stosunkowo słabo rozpoznane naukowo. Realizowany w Berlinie projekt „Reconstructing the image of Silesian towns (intra et extra muros) in the 18th century on the basis of Krieges Carte von Schlesien by Christian Friedrich von Wrede” to badania oparte o analizy fizjograficzne, morfologiczne i funkcjonalne. Projekt jest działaniem w kierunku wypełnienia luki badawczej zmierzającym do opublikowania artykułu, może nawet książki – opisuje prof. Monika Adamska.

Atlas wojenny Wredego odzwierciedla ówczesne warunki geograficzno-przyrodnicze w obszarze Śląska (sieć rzeczną, mokradła, ukształtowanie terenu, tereny rolne, lasy). Z ciekawostek: w zachodniej części Dolnego Śląska oznaczonych zostało wiele winnic, m.in. w okolicach Zielonej Góry i Krosna Odrzańskiego. Kilkadziesiąt sygnatur definiuje takie treści i szczegóły sytuacyjne jak: infrastruktura drogowa, mosty (zróżnicowane kamienne i drewniane), stacje pocztowe, aktywność gospodarczą: młyny, wiatraki, cegielnie. W oparciu o atlas można zebrać wiele informacji o obiektach publicznych: sakralnych i świeckich, które znajdowały się w miastach lub bezpośredniej okolicy. Oznaczone zostały: świątynie katolickie i protestanckie, klasztory, kaplice, zamki i siedziby szlacheckie. W legendzie ikony kościoła katolickiego i protestanckiego różniły się jedynie usytuowaniem wieży; świątynia katolicka miała wieżę po lewej stronie, a protestancka po prawej stronie. Mapy Wredego oznaczały również lokalizację mniejszych obiektów takich jak szubienice (z podziałem na drewniane i murowane, często na wzgórzu za miastem), obrazy słynące łaską czy fontanny na rynkach miast. – Plany miast precyzyjnie odzwierciedlają charakter rozplanowania, układ kwartałów zabudowy i lokalizację placów. Odwzorowują również obwarowania miast, najczęściej średniowieczne, ale również skomplikowane układy gwiaździstych fortyfikacji twierdz Śląska: Brzegu, Głogowa, Kłodzka, Koźla i Nysy. Wokół twierdzy nie mogły istnieć żadne przedmieścia, teren poza miastem był pozbawiony zabudowy, życie w obszarze twierdzy niosło wiele ograniczeń. Cały atlas jest opisany w języku niemieckim, jedynie brody dla pojazdów i pieszych w języku francuskim (w Opolu i okolicach wskazano 3 miejsca dogodne do przekroczenia Odry) – wylicza prof. Monika Adamska.

Atlas portretuje Śląsk w połowie XVIII wieku. Druga połowa XVIII wieku to czas, kiedy król Fryderyk II realizował programy kolonizacji i aktywizacji gospodarczej Śląska. To okres zakładania bardzo wielu nowych wsi na terenie regionu, powstało ich wtedy ok. 300 (m.in. wieś Świerkle, obecnie część Opola). – Na tych mapach jeszcze ich nie ma – zauważa prof. Monika Adamska.

Grant badawczy w Berlinie to początek dalszej i intensywnej pracy naukowej na bazie historycznej kartografii. – W Berlinie przeprowadziłam również analizy porównawcze innych opracowań kartograficznych Śląska, wcześniejszych i późniejszych. Obszerność opracowania, szczegółowość, reprezentatywna grupa planów miast Śląska, czyni atlas wyjątkowym. Zamierzam to wykorzystać – podkreśla prof. Monika Adamska.

Źródło: Politechnika Opolska