U kartografów o fiksacji na mapach

W kartografii wciąż brakuje obiektywnych metod weryfikacji badań nad użytkowaniem map. Rozwiązaniem tego problemu może być eye-tracking zwany także okulografią lub pomiarem ruchu gałki ocznej – przekonywał na dzisiejszym seminarium (11 kwietnia) w Katedrze Kartografii Uniwersytetu Warszawskiego dr Tomasz Opach.

Z biegiem rewolucji technologicznej urządzenia śledzące ruch gałki ocznej stawały się coraz mniejsze i poręczniejsze. Obecnie najczęściej stosuje się specjalne okulary, wyglądem niewiele różniące się od tych, które nosi się na co dzień. Sprzężone ze specjalistycznym oprogramowaniem pozwalają odpowiedzieć m.in. na pytania: jak wędruje nasz wzrok po ekranie lub arkuszu papieru oraz na czym i na jak długo zatrzymujemy wzrok (w fachowej terminologii określa się to jako fiksację).

Pole zastosowania tego typu badań jest szerokie. Eye-tracking już w I połowie XX wieku zyskał popularność m.in. w psychologii, marketingu, a nawet przy rozmieszczaniu przyrządów w kokpicie samolotu. Do kartografii metoda ta trafiła stosunkowo późno. Po raz pierwszy wykorzystała ją grupa amerykańskich naukowców pod kierunkiem prof. George’a Jenksa. Na początku lat 70. XX wieku zbadali oni percepcję mapy kropkowej prezentującej pogłowie trzody chlewnej (fot.).

Po tym pionierskim eksperymencie eye-tracking stał się modnym narzędziem w kartografii, choć tylko na krótko. W latach 80. i 90. niemal w ogóle zaprzestano tego typu badań. Ich renesans nastąpił dopiero na początku XXI wieku. Obecnie za pomocą okulografii kartografowie badają m.in. sposoby czytania map przez amatorów i profesjonalistów, dobór metod prezentacji czy przydatność mapy do konkretnych celów.

O ile użyteczność tej technologii np. w marketingu jest bezdyskusyjna, o tyle wśród kartografów budzi ona wiele kontrowersji. Najważniejszym zarzutem jest to, że tego typu badania – jak dotąd – nie wniosły żadnego znaczącego wkładu w rozwój kartografii. Co najwyżej potwierdzały pewne powszechnie przyjęte, choć nie potwierdzone w sposób obiektywny hipotezy. Po drugie, eye-tracking pozwala stwierdzić, że badany patrzył na danych obiekt, ale nie odpowiada na pytanie, po co na niego patrzył i czy jego uwaga w ogóle była na nim skupiona. Stąd okulografia powinna być zawsze rozszerzona o badania psychologiczne. Najważniejszą barierą są jednak wysokie koszty przeprowadzenia tego typu badań, które w połączeniu z wymienionymi wcześniej problemami skutecznie zniechęcają kartografów do eye-trakingu.

Zdaniem dr. Opacha mimo wielu wad okulografia w badaniach kartograficznych może być źródłem cennych danych, których nie da się zmierzyć w inny sposób. Sam prelegent stosował tę metodę w badaniu czytelności map złożonych. Ważne jest jednak to, by do eye-trackingu podchodzić z pewną dozą krytycyzmu i nie traktować pozyskanych w ten sposób wyników jako w pełni obiektywnych i reprezentatywnych.

Jerzy Królikowski